Fake news – Κορονοϊός: Κι ενώ η Ιταλία κάνει δραματική προσπάθεια να περιορίσει την περαιτέρω εξάπλωση του ιού, η παραπληροφόρηση γύρω από την αντιμετώπιση της πανδημίας στη χώρα, εξαπλώνεται επίσης, ακόμα πιο γρήγορα. Πολλές ιστορίες που ουδεμία σχέση έχουν με την αλήθεια, κάνουν τον γύρο των site με τη λέξη VIRAL να βγάζει μάτι, για να τραβήξει το ενδιαφέρον. Και δυστυχώς, το τραβάει. Τις τελευταίες ώρες κυκλοφορεί στο Twitter ένα βίντεο που δείχνει στρατιωτικά οχήματα στους δρόμους και το οποίο έχει ήδη περισσότερα από 250.000 views. Η υποτιθέμενη τοποθεσία όπου εντοπίστηκε το όχημα έχει αλλάξει αρκετές φορές ενώ κάποιοι το συνέδεσαν και με τις αναταραχές που έγιναν στις αρχές της εβδομάδας σε σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας μετά την ανακοίνωση των μέτρων απαγόρευσης των επισκεπτηρίων.
Η αλήθεια είναι ότι τα τανκς βρέθηκαν όντως στους δρόμους του Παλέρμο αλλά η παρουσία τους δεν είχε σχέση με τα μέτρα για τον κορωνοϊό. Ο ιταλικός στρατός ανακοίνωσε ότι τα οχήματα επέστρεφαν από στρατιωτική άσκηση στη Σαρδηνία και δεν είχαν καμία σχέση με την επιδημία.
Εμβόλιο για τον κορωνοϊό
Ένα φυλλάδιο διανεμήθηκε τις προηγούμενες ημέρες σε καταστήματα και σπίτια στην Ιταλία και ειδικότερα στην περιοχή της Βενετίας. Σύμφωνα με αυτό, ένα εμβόλιο κατά του Covid-19 δημιουργήθηκε στην Αυστραλία αλλά η μόνη χώρα στον κόσμο που το αγόρασε ήταν η Ελβετία. Το φυλλάδιο έλεγε ότι το εμβόλιο πρέπει να ληφθεί σε έξι δόσεις και μπορεί να το παραγγείλει κανείς μέσω email έναντι 50 ευρώ. Ωστόσο, όπως είναι γνωστό, προς το παρόν δεν υπάρχει κανένα διαθέσιμο εμβόλιο για τον κορωνοϊό πουθενά στον κόσμο και, σύμφωνα με το BBC, δεν πρόκειται να είναι έτοιμο μέχρι τα μέσα της επόμενης χρονιάς.
Η λεμονάδα
Όπως σε όλα τα κράτη, έτσι και στην Ιταλία έχουν κυκλοφορήσει διάφορα «γιατροσόφια» που υποτίθεται πως βοηθούν στην πρόληψη του κορωνοϊού. Στην Ιταλία η πιο διαδεδομένη φήμη είναι εκείνη ενός υποτιθέμενου καθηγητή πανεπιστημίου στην Κίνα που λέει ότι η πρόληψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερης ποσότητας βιταμίνης C μας προστατεύει από τον ιό.
Μία ανάρτηση με συμβουλές του «καθηγητή» που έχει διαβαστεί περισσότερες από 576.000 φορές λέει ότι η ζεστή λεμονάδα μπορεί να μειώσει τη μετάδοση του ιού. Ωστόσο αν κανείς προσπαθήσει να μεταφράσει το όνομα του καθηγητή Chen Horin στα ελληνικά θα διαπιστώσει ότι σημαίνει «Ποιο είναι το όνομά σου» ενώ ούτε το πανεπιστήμιο στο οποίο υποτίθεται ότι διδάσκει είναι υπαρκτό.
Συναγερμός από τον ΠΟΥ
Από τον Φεβρουάριο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει σημάνει συναγερμό για «μαζική επιδημία πληροφόρησης» σχετικά με τον νέο ιό, με έναν καταιγισμό πληροφοριών που δεν είναι απαραιτήτως αληθείς ή ακριβείς.
«Βλέπουμε τις ίδιες εσφαλμένες πληροφορίες να εμφανίζονται στην Ασία, την Ευρώπη, τις ΗΠΑ, την Λατινική Αμερική με διαφορά λίγων ωρών», εξηγεί στο AFP η Christina Tardanguila , διευθύντρια του διεθνούς δικτύου fact checking IFCN, τα μέλη του οποίου δραστηριοποιούνται σε 45 χώρες και δημοσιεύουν από κοινού τα άρθρα τους.
«Κερδίσαμε την μάχη με των fake news που σταμάτησαν να κυκλοφορούν, αλλά χάνουμε την μάχη των ψεύτικων θεραπειών και των ψεύτικων μέσων πρόληψης», εξηγεί. Διότι, ελλείψει ιατρικής θεραπείας για τον κορονοϊό, οι ψεύτικες αγωγές (παίρνετε κοκαΐνη ή πίνετε χλωρίνη), οι ψεύτικες συμβουλές (μην χρησιμοποιείτε αντισηπτικό διότι είναι καρκινογόνο), ψεύτικοι τηλεφωνικοί αριθμoί επείγουσας ανάγκης ή ψεύτικα διαγνωστικά τεστ κατακλύζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Για τον Emanuele Capobianco, διευθυντή των υπηρεσιών Υγείας της Διεθνούς Ομοσπονδίας του Ερυθρού Σταυρού (IFRC), αντί να βοηθά, αυτή η διασπορά μη επιβεβαιωμένων πληροφοριών είχε αρνητικές επιπτώσεις στην ταχύτητα αντίδρασης των κοινωνιών απέναντι στην επιδημία, την στιγμή που «η ταχύτητα αποτελεί κρίσιμο παράγοντα στον έλεγχο της επιδημίας» Τα fake news για τον ιό εμφανίσθηκαν στην Κίνα και προκάλεσαν τον στιγματισμό ομάδων. Στην Γαλλία για παράδειγμα, η γαλλοκινεζική κοινότητα δέχθηκε ξενοφοβικές αντιδράσεις. Η επαρχιακή εφημερίδα Courrier Picard είχε τίτλο τον Ιανουάριο «Κίτρινος Συναγερμός» και αναγκάσθηκε να ζητήσει συγγνώμη.
Στιγματισμός…
Σύμφωνα με τον Tarik Jasarevic, εκπρόσωπο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ο στιγματισμός μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να κρύψουν στην ασθένεια για να αποφύγουν αρνητική συμπεριφορά.
Δεχόμενες σφοδρή κριτική, οι πλατφόρμες αναγκάζονται να λάβουν μέτρα κατά της διασποράς των fake news και να προωθήσουν αξιόπιστες πληροφορίες που προέρχονται από θεσμικές πηγές, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ή κέντρα ελέγχου ασθενειών.
Στην πλατφόρμα της Google, για παράδειγμα, στις αναζητήσεις για τον κορονοϊό, εμφανίζεται το πληροφοριακό υλικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, η Facebook δραστηριοποιήθηκε για την ανάδειξη αξιόπιστου πληροφοριακού υλικού, με την χρήση εργαλείων κατά της διασποράς παραπληροφόρησης και παρέχοντας υποστήριξη στις υπηρεσίες υγείας με πόρους και ψηφιακά εργαλεία. Το WhatsApp, όπου κυκλοφορεί πληθώρα μηνυμάτων «ερευνητών» ή «προσώπων που βρίσκονται σε επαφή με την κυβέρνηση», ανακοίνωσε την χορήγηση 1 εκατομμυρίου δολαρίων προς τα μέλη του IFCN.
Τι είναι αυτό που παρακινεί τα fake news σε ένα τόσο σημαντικό ζήτημα;
Ο καθηγητής Κεν Ρότενμπεργκ, που διδάσκει στο τμήμα ψυχολογίας του Kalee University και έχει μελετήσει την έννοια της εμπιστοσύνης για 40 χρόνια, εξηγεί ότι παρά τις θεωρίες που υπάρχουν, για τους λόγους, τους οποίους, ο κόσμος διαδίδει ψευδείς ειδήσεις και θεωρίες συνωμοσίας, στις περιπτώσεις των κοινών hoaxes όπως τις ειδήσεις για τα κρούσματα σε σχολεία, δεν έχουμε αρκετά στοιχεία.
«Οι απατεώνες παραπληροφορούν διότι θέλουν να βγάλουν χρήματα, αλλά γιατί εντοπίζουμε και ανθρώπους χωρίς συμφέρον να διαδίδουν αυτές τις πληροφορίες;» Ο Ρότεμπεργκ εξηγεί, «Το πρώτο πράγμα που θα έλεγα είναι για να αποκτήσουν φήμη, με likes και retweets. Έτσι τραβούν την προσοχή με αυτό που διαδίδουν. «Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αποτέλεσμα του συστήματος επιβράβευσης, ότι ένας άνθρωπος διαδίδει απαραίτητες πληροφορίες, οι οποίες θα μπορούσαν να προσανατολίσουν κάποιον.» Προσθέτει. «Η συρροή σε άρθρα για την επιβεβαίωση της ανησυχία μας, είναι μέρος της κοινωνικής εξέλιξης,» λέει ο Ρότεμπεργκ.
Είναι στην φύση μας να ψάχνουμε τον επερχόμενο κίνδυνο
Ο Ρότεμπεργκ αναφέρεται σε ένα από τα πιο διάσημα πειράματα στην κοινωνική ψυχολογία, το οποίο έδειξε ότι οι άνθρωποι είναι πολύ πιο πιθανό να εντοπίσουν ένα συνοφρυωμένο πρόσωπο, σε ένα πλήθος με χαμογελαστά πρόσωπα, παρά το αντίθετο. Αυτό το φαινόμενο είναι αποτέλεσμα του μηχανισμού εντοπισμού κινδύνου και είναι πιθανό, όταν βρίσκουμε ένα άρθρο που κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, ανεξάρτητα από την αξιοπιστία του, του δίνουμε σημασία λόγω του ενστίκτου επιβίωσης που διαθέτουμε.
Θα έλεγα ότι σημαντικότερος λόγος είναι η φήμη, τα likes και τα retweet.Κεν Ρότεμπεργκ, Καθηγητής στο Keele University
«Σχεδόν όλες οι ειδήσεις είναι αρνητικές, γιατί περί αυτού πρόκειται- για την ενημέρωση μας σχετικά με τους κινδύνους,» προσθέτει ο Ρότεμπεργκ. «Οι αντιδράσεις μας διαφέρουν αναλόγως την κατάσταση.»
Ένα άρθρο για το κλείσμο των σχολείων είναι κάτι απλό, όμως υπάρχουν θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με τον Covid-19 για σκευωρίες κυβερνήσεων, βιολογικούς πολέμους και δηλητηριώδη εμβόλια, οι οποίες κυκλοφορούν σε γνωστές ιστοσελίδες και σε ανοιχτά φόρουμ. Το φαινόμενο αυτό σε περιστάσεις σοβαρών ζητημάτων υγείας όπως ο κορονοϊός δεν είναι κάτι καινούργιο. Και στις περιπτώσεις του Ζίκα, του Έμπολα και του Aids, υπήρχε συνωμοσιολογία. Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε το διαδίκτυο σήμερα, έχει προωθήσει πολύ πιο γρήγορα την συνωμοσιολογία για τον κορονοϊό. Ο δόκτωρ Ντάνιελ Τζόλεϊ, ψυχολόγος και λέκτορας ψυχολογίας στο Northumbria University με ειδίκευση στην μελέτη θεωριών συνωμοσίας και τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι τους πιστεύουν και τις συνέπειες τους. «Ξέρουμε ότι οι άνθρωποι θέλουν να αντιληφθούν συμβάντα στα οποία υπάρχει σύγχυση. Επί της ουσίας κατηγορούν μια ομάδα συνωμοτών για να μπορέσουν να καταλάβουν τι συμβαίνει,» εξηγεί ο Τζόλεϊ.
Ο κόσμος τα πιστεύει
«Το ξέσπασμα του ιού, μπορεί να φέρει αβεβαιότητα και μια αίσθηση κινδύνου, που μπορεί να επιτρέψει στα fake news να εκμεταλλευτούν αυτούς τους μηχανισμούς.»Ντάνιελ Τζόλεϊ, ψυχολόγος και λέκτορας ψυχολογίας στο Northumbria University. Σε άλλα λόγια, διάσημες θεωρίες συνωμοσίας, όπως αυτή ότι ο ιός δημιουργήθηκε από φαρμακοβιομηχανίες επηρεάζουν την κατάσταση, προσθέτοντας ένα άλλο αφήγημα σε κάτι χαώδες και απρόβλεπτο. «Οι θεωρίες αυτές τις περισσότερες φορές γίνονται αποδεκτές από το κοινό,» εξηγεί ο Τζόλεϊ. «Τις πιστεύουν γιατί επιβεβαιώνουν κάτι για την κοσμοθεωρία τους, είτε είναι η καχυποψία απέναντι σε κυβερνήσεις, στις εταιρείες φαρμάκων, ή και στους δύο.
«Η διάδοση θεωριών συνωμοσίας θα μπορούσε να σχετίζεται και με συμφέροντα.» δήλωσε ο Τζόλεϊ. «Πολλοί δεν εμπιστεύονται τις κυβερνήσεις τους και τους ισχυρούς και τάσσονται υπέρ του ασθενέστερου. «Όταν φτιάχνουν αυτές τις πληροφορίες, πιθανόν να μην έχουν ως πρόθεση να βλάψουν κάποιον, αλλά να προσπαθούν να επιβεβαιώσουν την οπτική τους γωνία. Συχνά εκνευρίζονται με τους συνωμοσιολόγους και θέλουν να τους εκδικηθούν. «Από την άλλη πλευρά, υπάρχει το ενδεχόμενο να γίνεται με πρόθεση. Ίσως το κάνουν για να εξυπηρετήσουν δικά τους συμφέροντα, άποψη που είναι δύσκολο να ισχυριστούμε, καθώς δεν έχει εξεταστεί.»
Για όσους πιστεύουν σε αυτές, οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να επιβάλλουν την δική τους τάξη πραγμάτων σε μια κατάσταση που μοιάζει ανεξέλεγκτη, όμως επίσης προσθέτουν εισροές στις πληροφορίες που εμφανίζονται σε ιστορίες όπως ο κορονοϊός που γίνονται παγκόσμιες.
Επικίνδυνοι όσοι διασπείρουν fake news
Η παραπληροφόρηση εξαπλώνεται γρήγορα και έχει καταστροφικές συνέπειες για το αίσθημα εμπιστοσύνης μιας κοινωνίας προς τους ειδικευόμενους στον χώρο της υγείας. Για παράδειγμα, μύθοι εξαπλώθηκαν για «εναλλακτικές» κοινότητες υγείας που έχουν μια «θαυματουργή» θεραπεία για τον κορονοϊό, η οποία ήταν η κατανάλωση ενός στοματικού διαλύματος, το οποίο μπορεί να προκαλέσει ηπατική ανεπάρκεια.
«Ξέρουμε από έρευνες ότι όσοι πωλούν εναλλακτικές, φυσικές θεραπείες, συμμετέχουν σε θεωρίες συνωμοσίας και δεν εμπιστεύονται την σύγχρονη ιατρική- βρίσκουν έτσι έναν τρόπο να επεκτείνουν την ατζέντα τους,» δήλωσε ο Σαντός Βιγεϊκουμάρ, ειδικός σε θέματα επικοινωνίας της υγείας και των ρίσκων στο τμήμα ψυχολογίας του Northumbria University.
«Όταν βλέπει κανείς, άλλους τύπους παραπληροφόρησης, που μοιάζουν ηπιότεροι, το να προσδώσει κίνητρα, απαιτεί την επικοινωνία με τους δημιουργούς της είδησης, πράγμα αρκετά δύσκολο, καθώς οι κρυπτογραφημένες πλατφόρμες, απ′ όπου διαδίδεται η παραπληροφόρηση, δεν μας επιτρέπουν αυτήν την πολυτέλεια ακόμα.
«Επομένως είναι δύσκολο να προσάψει κανείς κίνητρα σε δημιουργούς ψευδών ειδήσεων, διότι θα μπορούσε να διαφέρει σε κάθε περίπτωση το κίνητρό στον καθένα. Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί ότι όσοι σκόπιμα διαδίδουν fake news, ενώ γνωρίζουν τον κίνδυνο που επιφυλάσσουν στο κοινό, θέτουν την κοινωνία σε κίνδυνο, ειδικά σε περιόδους σαν αυτή. Ενώ είναι δύσκολο να εντοπίσουμε ποιος ακριβώς διαδίδει τα fake news, είναι προφανές ότι οι διαστρεβλωμένες ειδήσεις και η παραπληροφόρηση, μπορεί να βλάψει τις προσπάθειες να αντιμετωπίσουμε μια επιδημία όπως τον Covid-19.
«Η παραπληροφόρηση μπορεί να επηρεάσει κοινότητες, με διάφορους τρόπους, αλλά θα παραθέσω τρεις,» λέει ο Βιγεϊκουμάρ.
«Καταρχάς, μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στα μέλη της κοινότητας, σχετικά με τα μέτρα προστασίας που πρέπει να πάρουν και τι να αποφύγουν, καθώς ακούν διαφορετικά πράγματα από διαφορετικές πηγές.
«Δεύτερον, θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά την εμπιστοσύνη που έχει η κοινότητα στα θεσμοθετημένα όργανα που αφορούν την υγεία.
«Τρίτον, η έλλειψη εμπιστοσύνης μπορεί να είναι ιδιαίτερα προβληματική καθώς θα καθιστούσε πιθανή την άγνοια των συμβουλών που δίνονται από θεσμοθετημένα όργανα και κυβερνήσεις.»
Παρόλο που έχει κυριαρχήσει στα πρωτοσέλιδα, οι πληροφορίες που δίνονται από κυβερνήσεις για τον κορονοϊό, παραμένουν λίγες- υπάρχει καθημερινή ενημέρωση για τον αριθμό των κρουσμάτων και την περιοχή που σημειώθηκαν – αλλά υπάρχει προφανής αίσθηση ανάγκης για καλύτερη ενημέρωση. Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε τους πομπούς της παραπληροφόρησης, οι οποίοι είναι πιθανότερο να κοινοποιούν περιεχόμενο, με την ελπίδα να ρίξουν φως σε κάτι που δεν καταλαβαίνουμε και τους δημιουργούς των fake news, οι οποίοι προωθούν τους μύθους που μπορούν να αποδειχθούν ιδιαιτέρως επιβλαβείς.
Τα τρία κυριότερα fake news για τον νέο κορωνοϊό
Ενα παραπλανητικό βίντεο που δείχνει μία γυναίκα να τρώει νυχτερίδα με «ξυλάκια», φουσκωμένοι απολογισμοί θανάτων… ένας ορυμαγδός παραπλανητικών πληροφοριών για την επιδημία της ιογενούς πνευμονίας κατακλύζει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στον Χονγκ Κονγκ, μία 40χρονη γιατρός είναι αγανακτισμένη από τα μηνύματα που έχει δεχθεί στο Whatsapp σε μια ομάδα που έχει δημιουργήσει η οικογένειά της. «Είδα μια πληροφορία… μία συμβουλή να χρησιμοποιείς σεσουάρ για τα μαλλιά για την αποστείρωση του προσώπου και των χεριών και να πίνεις ζεστό νερό 60 βαθμών Κελσίου για να παραμείνεις υγιής. Είδα επίσης ένα μήνυμα στο Facebook που συνιστά στους ανθρώπους να πίνουν Dettol».
Ρατσιστικά στερεότυπα
Οι δημοσιογράφοι που είναι επιφορτισμένοι με τη διασταύρωση και εξακρίβωση της αξιοπιστίας πληροφοριών στο AFP έχουν αντιμετωπίσει πληθώρα fake news. Μία τέτοια πληροφορία, που κυκλοφορεί ακόμα στη Σρι Λάνκα, ανέφερε ότι τα 11 εκατομμύρια των κατοίκων της Ουχάν θα πεθάνουν. Μία άλλη, ότι είδη διατροφής και ορισμένες κοινότητες στην Αυστραλία είναι μολυσμένα από τον νέο κινεζικό ιό, την στιγμή που πολλές δημοσιεύσεις διαφημίζουν ότι ένα αλατώδες διάλυμα προστατεύει από τον ιό. Οι εικόνες με την γυναίκα που τρώει νυχτερίδα με «ξυλάκια» έγινε viral και δημοσιεύθηκε και από δυτικά ταμπλόιντ, που βλέπουν σε αυτήν την απόδειξη ότι αιτία της κρίσης είναι η όρεξη των Κινέζων για την κατανάλωση εξωτικών άγριων ζώων. Το βίντεο τραβήχτηκε από μπλόγκερ το 2016 στο αρχιπέλαγος του Παλάου στον Ειρηνικό.
Ελάχιστα μέσα διόρθωσαν εκ των υστέρων την πληροφορία.
Η αλήθεια είναι ότι, αν και η κινεζική γαστρονομική παράδοση θέλει την κατανάλωση συστατικών που σε άλλους τόπους θεωρούνται αηδιαστικά και η πώληση ζώντων ζώων αποτελεί πηγή ανησυχίας, η νυχτερίδα δεν είναι συνηθισμένο έδεσμα. Στην Αυστραλία, όπου ζει πολυπληθής κινεζική κοινότητα, υπάρχει κατακλυσμός fake news.
Φόβος και αβεβαιότητα
Μία από τις πλαστές ειδήσεις που κυκλοφόρησαν σε ακροδεξιό ιντερνετικό περιβάλλον είναι για την ύπαρξη εμβολίου κατά του νέου κινεζικού ιού με πατέντα 2015. Στην πραγματικότητα, η συγκεκριμένη πατέντα αφορά έναν ιό που εντοπίσθηκε στα πουλερικά. Ο Χαλ Τέρνερ, παρουσιαστής ακροδεξιού ραδιοφωνικού σταθμού που υποστηρίζει ρατσιστικές θέσεις, έδωσε στη δημοσιότητα άρθρο που αναφέρει ότι 112.000 άνθρωποι έχουν ήδη πεθάνει στην Κίνα και ότι 2,8 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν τεθεί σε καραντίνα. «Είναι μία κλασσική διαδικασία που επιτρέπει την διάδοση φημών που εκκολάπτονται σε μία ατμόσφαιρα φόβου και αβεβαιότητας», εξηγεί ο Ρόμπερτ Μπαρτόλομιου, Νεοζηλανδός κοινωνιολόγος.
Οι εντυπωσιακοί τίτλοι των μέσων ενημέρωσης και η ιστορική έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στην κινεζική κυβέρνηση διευκόλυναν την διάδοση φημών. «Αλλά για πολλούς ανθρώπους, η κύρια πηγή ενημέρωσης είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ιδανικά για την διακίνηση ανεπιβεβαίωτων πληροφοριών», λέει. Για τις υγειονομικές αρχές, αυτή η ανεξάντλητη ροή πλαστών πληροφοριών περιπλέκει την δουλειά τους. «Στην Ταϊβάν, οι άνθρωποι αρχίζουν να τηλεφωνούν στα νοσοκομεία και τις κρατικές υπηρεσίες, πλημμυρίζοντάς τα με ερωτήσεις και κινητοποιώντας πολύτιμους ανθρώπινους πόρους», λέει ο Κέβιν Χσούεν, στέλεχος του νοσοκομείου Cardinal Tien στην Ταϊπέι.
