Σαν σήμερα 27 Σεπτεμβρίου: Επίκαιρη όσο ποτέ

Σαν σήμερα 27 Σεπτεμβρίου: Ναύπλιο, πρώτες πρωινές ώρες της Κυριακής 27ης Σεπτεμβρίου του σωτηρίου έτους 1831: ο Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831), ο πρώτος κυβερνήτης του νεότερου ελληνικού κράτους, εξέρχεται από την κατοικία του, το τριώροφο «Παλατάκι» ή «Κυβερνείο», στη σημερινή πλατεία Τριών Ναυάρχων, προκειμένου να εκκλησιαστεί στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, προστάτη της Κέρκυρας, του τόπου καταγωγής του. Ο δευτερότοκος γιος του νομικού Αντωνίου-Μαρία Καποδίστρια, ένας από τους κορυφαίους πολιτικούς και διπλωμάτες της Ευρώπης στο α’ μισό του 19ου αιώνα, φορά άσπρο παντελόνι, βαθυγάλαζη ρεντιγκότα και ομοιόχρωμο καπέλο, ενώ συνοδεύεται από δύο φρουρούς. Ο κυβερνήτης εισέρχεται στην οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου (τότε Μεγάλο Δρόμο), φθάνει στη διασταύρωση με την οδό Αγγέλου Τερζάκη (τότε Σωφρόνη) και στρίβει αριστερά, κατευθυνόμενος προς το ναό του Αγίου Σπυρίδωνος.

Στη συμβολή των οδών Αγγέλου Τερζάκη και Πλαπούτα βρίσκεται ενώπιος ενωπίω με τους Γεώργιο και Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη, γιο και αδελφό αντίστοιχα του τελευταίου ηγεμόνα (μπέη) της Μάνης, Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Οι φουστανελοφόροι Μανιάτες, που έχουν κατά νουν να ξεκαθαρίσουν βίαια τους λογαριασμούς της οικογένειάς τους με τον κυβερνήτη μετά τη σύλληψη και τη φυλάκιση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, συνοδεύονται από δύο φρουρούς, καθώς τελούν υπό αστυνομική επιτήρηση.

Ο Καποδίστριας τούς χαιρετά βγάζοντας αμίλητος το καπέλο του, κι εκείνοι, ξαφνιασμένοι, ανταποδίδουν το χαιρετισμό. Ο κυβερνήτης, φαινομενικά ατάραχος, συνεχίζει την πορεία του προς το ναό του Αγίου Σπυρίδωνος στρίβοντας στην οδό Σταϊκόπουλου.

Οι Μαυρομιχαλαίοι, ακολουθώντας πιο σύντομη διαδρομή, φθάνουν πριν από τον Καποδίστρια στον Άγιο Σπυρίδωνα και τον περιμένουν μπροστά στην είσοδο του ναού. Ο κυβερνήτης, αν και αντικρίζει εξ αποστάσεως τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη, αψηφά τον κίνδυνο και προσεγγίζει το ναό. Έχει φθάσει πλέον η στιγμή που καθόρισε σε σημαντικό βαθμό τη φυσιογνωμία του νεότερου ελληνικού κράτους, σύμφωνα τουλάχιστον με την άποψη αρκετών σοβαρών μελετητών της ιστορίας των Νεότερων Χρόνων.  Ενώ ο κυβερνήτης ετοιμάζεται να εισέλθει στο ναό, ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης τον πυροβολεί από πίσω στο κεφάλι. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης, που βρίσκεται εντός του ναού, ρίχνεται στον Καποδίστρια που καταρρέει και τον μαχαιρώνει στη βουβωνική χώρα.

Στη δολοφονική επίθεση συμμετέχει κι ένας από τους φρουρούς των Μαυρομιχαλαίων, ο Ι. Καραγιάννης, που βάλλει με το όπλο του εναντίον των φρουρών του Καποδίστρια. Η σφαίρα του δε βρίσκει το στόχο της και καρφώνεται στον τοίχο, δίπλα ακριβώς από το τοξωτό θύρωμα της εισόδου του ναού.

Αμέσως μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης επιχειρεί να διαφύγει, αλλά δέχεται τα πυρά του φρουρού του κυβερνήτη Γ. Κοζώνη. Θανάσιμα τραυματισμένος, συλλαμβάνεται εντός ολίγου και λιντσάρεται από το εξαγριωμένο πλήθος και στρατιώτες.

Ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης απομακρύνεται εσπευσμένα από τον τόπο της δολοφονίας και καταφεύγει στο κτίριο της γαλλικής πρεσβείας, στην οδό Σταϊκόπουλου. Ακολούθως παραδίδεται στις Αρχές, καταδικάζεται σε θάνατο και εκτελείται διά τουφεκισμού στο Ιτς Καλέ του Ναυπλίου, στις 9 Οκτωβρίου 1831.

Ναύπλιο, 27 Σεπτεμβρίου 1831, ημέρα Κυριακή και ώρα 6:45 π.μ.: η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια βυθίζει τους Έλληνες σε βαθύ πένθος και σηματοδοτεί τη διακοπή της εργώδους προσπάθειας ανασυγκρότησης και εκσυγχρονισμού της Ελλάδας.

«Ειδεχθέστερο έγκλημα της δολοφονίας του Κυβερνήτη, αποτελεί το συνεχές έγκλημα της δολοφονίας της παρακαταθήκης του, και της αμαύρωσης της προσφοράς και του έργου του.

Ως ψάρι εις το δίχτυ σπαράζει εις πολλούς κινδύνους ακόμη η ελληνική ελευθερία

Στα δικά μας όμως, είναι γνωστό ότι η ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κράτους αρχίζει επίσημα όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας αποβιβάζεται στο Ναύπλιο και αποδέχεται την πρόταση να αναλάβει το τιμόνι της χώρας. Κι έτσι από τα μεγαλοπρεπή σαλόνια των ευρωπαϊκών αυλών βρίσκεται ως διά μαγείας σε μια χώρα που παράδερνε σε χαοτική κατάσταση, έπειτα από την εξαντλητική επανάσταση: «Ως ψάρι εις το δίχτυ σπαράζει εις πολλούς κινδύνους ακόμη η ελληνική ελευθερία. Μου εδώσατε τους χαλινούς του κράτους. Τίνος κράτους; Μετρούμε εις τα δάκτυλα την επικράτειάν μας», διαμαρτύρεται στον Γεωργάκη Μαυρομιχάλη αμέσως μετά τον ερχομό του.

Το νεοελληνικό κράτος δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί από την Υψηλή Πύλη και οι μεγάλες δυνάμεις δεν επιθυμούν την πλήρη ανεξαρτησία του. Ο νέος κυβερνήτης έχει πολυμέτωπο αγώνα να δώσει τόσο στον διπλωματικό όσο και τον στρατιωτικό στίβο, ώστε να δικαιώσει τις θυσίες και το αίμα των Ελλήνων.

Ο Καποδίστριας θαυμάζεται όσο ελάχιστοι

Στην προσπάθειά του να συγκροτήσει ένα κράτος από το μηδέν, δημιουργεί ένα συγκεντρωτικό και προσωποπαγές ουσιαστικά σύστημα διακυβέρνησης, αναστέλλοντας το Σύνταγμα, καταργώντας την ελευθεροτυπία και διορίζοντας σε υψηλές θέσεις ανθρώπους της απολύτου εμπιστοσύνης του (τα δύο αδέρφια του). Κανείς δεν τον κατηγορεί βέβαια για απολυταρχική διακυβέρνηση, καθώς μόνο έτσι δεν είναι τα πράγματα: ο Καποδίστριας θαυμάζεται όσο ελάχιστοι από τον λαό για τον πατριωτισμό και το μεταρρυθμιστικό του έργο.

Εχθρούς είχε φυσικά και μάλιστα θανάσιμους, καθώς πολλών τα συμφέροντα απειλήθηκαν από τη πεφωτισμένη διοίκηση του κυβερνήτη: οι φιλελεύθεροι και οι τοπικοί άρχοντες (οι διαβόητοι προεστοί και κοτζαμπάσηδες) που διεκδικούσαν προνόμια και μερίδιο στην εξουσία δεν είδαν τον νεωτεριστή Καποδίστρια με καλό μάτι. «Απέκαμα!», λέει αυτός από την πολεμική που δέχεται, «αλλ’ όμως θα παραμείνω στη χαλάστρα μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής μου και ας κινδυνεύσω να χαθώ»…

Κι έτσι οι Κουντουριώτες στην Ύδρα και οι Μαυρομιχαλαίοι στη Μάνη πρωτοστατούν στην αντίδραση εναντίον του, με τα ζοφερά γεγονότα να καταλήγουν στην ακραία πράξη της δολοφονίας του (27 Σεπτεμβρίου 1831 με το παλαιό ημερολόγιο), όταν ο Καποδίστριας πέφτει νεκρός από σφαίρα στο Ναύπλιο.

Το τραγικό τέλος του Καποδίστρια βύθισε εκ νέου τη χώρα μας στο χάος και λίγα χρόνια αργότερα οδήγησε στην έλευση του Όθωνα και της «ελέω Θεού» βασιλείας. Και βέβαια δεν είναι λίγοι αυτοί που βλέπουν στη δολοφονία του μια κακοδαιμονία οι επιπτώσεις της οποίας φτάνουν μέχρι και τις μέρες μας.

Ο φάκελος της δολοφονίας του Καποδίστρια στο βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών δεν έχει ανοίξει ποτέ. Ακόμα και σήμερα παραμένει διαβαθμισμένος ως απόρρητος, γεγονός εξαιρετικά σπάνιο καθώς η πλειονότητα των απόρρητων αρχείων ανοίγουν έπειτα από 30 και πλέον χρόνια. Όχι όμως αυτός, κάνοντας ιστορικούς και αναλυτές να εικάζουν ότι οι πληροφορίες που περιέχονται εκεί για τη δολοφονία του είναι το λιγότερο συγκλονιστικές…

Η σχέση με τη Δούκισσα της Πλακεντίας

Στα ταξίδια του ως υπουργός του τσάρου της Ρωσίας ο Ιωάννης Καποδίστριας γνώρισε την Δούκισσα της Πλακεντίας. Η Δούκισσα της Πλακεντίας ως φιλέλληνας γοητεύτηκε από τις ιδέες του Καποδίστρια για την Ελλάδα, ενώ ζήτησε από τον ίδιο να της μάθει ελληνικά. Η Δούκισσα βοήθησε οικονομικά τον αγώνα ανασύστασης της Ελλάδας μετά την Επανάσταση και συνδέθηκε στενά με τον Καποδίστρια. Λίγο μετά την εκλογή του ως Κυβερνήτης της Ελλάδας, ο Καποδίστριας έστειλε στην Κέρκυρα ένα από τα καλύτερα πλοία του νεοσύστατου κράτους για να μεταφέρει στο Ναύπλιο τη Δούκισσα και την κόρη της, Ελίζα. Γνωστή είναι η αρνητική άποψη του αδερφού του, Αυγουστίνου, για τη σχέση του Ιωάννη με τη Δούκισσα. Πολλοί θεωρούσαν τη Σοφί ντε Μπαρμπουά – Λεμπρέν μία ιδιαίτερα χειριστική γυναίκα που εμπλεκόταν στα κρατικά ζητήματα. Αργότερα, έγινε γνωστό ότι η Δούκισσα είχε κρυφή σχέση με τον Ηλία Κατσάκο – Μαυρομιχάλη.

Όταν ξέσπασε η στάση των Μαυρομιχαλαίων στη Μάνη, ο Καποδίστριας διέταξε μέλη της οικογένειας Μαυρομιχάλη σε κατ’οίκον περιορισμό, ανάμεσα τους και ο Κατσάκος. Σύμφωνα με πληροφορίες της εποχής, η Δούκισσα της Πλακεντίας είχε πληρώσει τους φρουρούς ώστε να καταφέρει ο Κατσάκος να αποδράσει. Ο Καποδίστριας πεπεισμένος για την κρυφή της σχέση με τον Κατσάκο, διώχνει τον Μάιο του 1831 τη Δούκισσα και την κόρη της από το Ναύπλιο. Αυτές μετέβησαν στη Γαλλία όπου η Δούκισσα διένειμε φυλλάδια εναντίον της πολιτικής του Καποδίστρια και υπερασπιζόταν τους Μαυρομιχαλαίους, μετέπειτα δολοφόνους του.

Πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν τη Δούκισσα της Πλακεντίας μία από τους βασικούς υποκινητές της δολοφονίας του Καποδίστρια.

Η Ρωξάνδρα Στούρτζα

Η Ρωξάνδρα Στούρτζα ήταν Κυρία επι των Τιμών στην τσαρική αυλή και αδελφή του Αλέξανδρου Στούρτζα, διπλωμάτη και στενού συνεργάτη του Καποδίστρια. Ο Καποδίστριας συνδέθηκε με αυτή ερωτικά και μάλιστα, σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, της έκανε πρόταση γάμου το 1814, την οποία όμως απέρριψε με την αιτιολογία ότι η μητέρα της τον προόριζε για την αδελφή της Ελένη.

Η Ρωξάνδρα ήταν φιλέλλην και και δραστήριο μέλος της Φιλόμουσης Εταιρείας Βιέννης που ίδρυσε ο Καποδίστριας. Η μεταξύ τους αλληλογραφία συνεχίστηκε μέχρι και τη δολοφονία του. Το τελευταίο γράμμα της προς τον Ιωάννη Καποδίστρια έφτασε στο Ναύπλιο αφού αυτός είχε πεθάνει. Όταν εκείνη πληροφορήθηκε τη δολοφονία του υπέστη νευρικό κλονισμό.

Καποδίστριας: Στους σαράντα επιφανέστερους απόφοιτους του πανεπιστημίου της Πάντοβα

Αξίζει να σημειωθεί πως σήμερα ο Ιωάννης Καποδίστριας συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σαράντα επιφανέστερους απόφοιτους του πανεπιστημίου της Πάντοβα, μαζί με προσωπικότητες όπως οι Γαλιλαίος και Κοπέρνικος

Ο Καποδίστριας υποθήκευσε ολόκληρη τη μεγάλη ακίνητη πατρική περιουσία του στην Κέρκυρα και δαπάνησε όλα τα χρήματά του για να στηρίξει το νεοσυσταθέν κράτος. Ο ίδιος έζησε με τρόπο λιτό φέρνοντας τον εαυτό του και την υγεία του στα όρια. «… Ο γιατρός του είπε να βελτιώσει λίγο την τροφή του, ήταν επείγουσα ανάγκη για την υγεία του. Κι εκείνος απήντησε: Τότε μονάχα θα βελτιώσω την τροφή μου, όταν θα είμαι βέβαιος ότι δεν υπάρχει ούτε ένα Ελληνόπουλο που να πεινάει …» γράφουν οι ιστορικοί.

Κριτική και τιμές

Σχετικά με την προσωπικότητα του Καποδίστρια έχουν εκφραστεί από τους ιστορικούς αντικρουόμενες απόψεις. Από τους παλαιότερους, ο κόμης Γκομπινώ τον συγκαταλέγει στους τρεις μεγαλύτερους διπλωμάτες της εποχής μαζί με τον Μέτερνιχ και τον Ταλλεϋράνδο, και ο Χέρτσμπεργκ αναφέρει ότι ήταν διπλωμάτης δεξιώτατος, ο Γιάννης Κορδάτος τον χαρακτηρίζει τυφλό όργανο των Ρώσων, ενώ ο Καρλ Μαρξ τον χαρακτηρίζει πολιτικά ανυπόληπτο. Ο Σπυρίδων Τρικούπης, στενός συνεργάτης του Καποδίστρια, εκφράζεται μεν θετικά, δεν παραλείπει όμως να τον κατηγορήσει για την κατάλυση του Συντάγματος.

Από τους νεότερους ιστορικούς, ο Τάσος Βουρνάς εκφράζεται θετικά ως προς το έργο του Καποδίστρια, όπως και οι Παύλος Καρολίδης και Διονύσιος Κόκκινος, ένας από τους φανατικότερους υποστηρικτές του. Με την άποψη ότι ο Καποδίστριας ήταν απλά όργανο των Ρώσων διαφωνεί και ο Ντάγκλας Ντέικιν.

«Είναι λυπηρό, αλλά ο κόσμος δεν ξέρει, υπάρχουν πολλές παρανοήσεις. Κάποιοι πιστεύουν ότι επειδή ήταν υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας πως ήταν και από εκεί. Εγώ ρωτώ τον οποιοδήποτε Έλληνα, πόσα χρόνια πίσω μπορεί να πάει την οικογένειά του ως χριστιανός, ορθόδοξος, κάτοικος αυτού του χώρου; Πόσα χρόνια; Εκατό, διακόσια, τετρακόσια; Πόσα χρόνια χρειάζονται για να είσαι καθαρός Έλληνας;», είχε πει η Δωροθέα Καποδίστρια – μία από τις τελευταίες απογόνους του Ιωάννη Καποδίστρια στη Huffpost.

Ο Σπυρίδων Μαρκεζίνης χαρακτηρίζει το έργο του αξιόλογο αλλά όχι αξιέπαινο. Σε γενικές γραμμές οι περισσότεροι ιστορικοί θεωρούν σημαντικό το έργο του Καποδίστρια, χωρίς να παραλείπουν να αναφέρουν όμως την αυταρχικότητα με την οποία άσκησε την εξουσία. Η φιλοπατρία του αναγνωρίζεται από σχεδόν όλους τους ιστορικούς. Σχετικά με τη φιλοπατρία του, ο Τάκης Σταματόπουλος συμπεραίνει πώς «για να είμαστε δίκαιοι δεν μπορούμε να αρνηθούμε την αγαθή πρόθεσή του, την καταπληχτική και φιλότιμη εργατικότητά του να δημιουργήσει κράτος από το χάος». Σύμφωνα με τη μαρξιστική ανάλυση του Γιάννη Μηλιού, η διακυβέρνηση από τον Καποδίστρια ήταν το αποτέλεσμα μιας «καταστροφικής ισορροπίας» μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων που γέννησε την αναγκαιότητα του βοναπαρτισμού.

Κατά τον ίδιο, «δεν επρόκειτο ούτε για το αποτέλεσμα του συμβιβασμού της αστικής τάξης με τους φεουδάρχες, ούτε για τη «βούληση» των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά για την κρίση και το κενό ηγεμονίας, το οποίο καλύφθηκε φυσικά με «έκτακτο» τρόπο». Ο ιστορικός Βασίλης Κρεμμυδάς αναφέρει πως καλλιεργήθηκε ένας μύθος από τους απολογητές της διακυβέρνησής του για να αιτιολογήσουν την αυταρχικότητά του ότι δήθεν ήθελε να καταργήσει τις οπισθοδρομικές τοπικές εξουσίες υπέρ μιας κεντρικής, εθνικής εξουσίας.

Εντάσσει τη δολοφονία του στο πλαίσιο μιας παρατεταμένης αναντιστοιχίας των νέων, με τα καλά και τα κακά τους, κοινωνικών σχέσεων μετά το 1821 με την αυταρχική πολιτική εξουσία στο πλαίσιο της πεφωτισμένης δεσποτείας.

Είμαι Έλλην και θα μείνω Έλλην για πάντα

Είχε τιμηθεί πλείστες φορές από τον Τσάρο Αλέξανδρο και είχε ανακηρυχθεί επίτιμος δημότης του καντονιού Βω με πρωτεύουσα τη Λωζάνη. Ιστορική η φράση του προς αυτόν άλλωστε:  «Μεγαλειότατε, ουδέποτε θα γίνω υπήκοός σας, αλλά μόνον υπάλληλός Σας», «… Είμαι Έλλην και θα μείνω Έλλην για πάντα».

Αλλά και εκείνα τον Ιούνιο το 1822, πάλι προς τον Τσάρο Αλέξανδρο: «…Μεγαλειότατε, εντίμως σας δηλώνω ότι οσάκις ευρεθώ προ το τραγικού διλήμματος να υποστηρίξω τα συμφέροντα της σκλαβωμένης πατρίδος μου ή τα συμφέροντα της αχανούς αυτοκρατορίας σας, δεν θα διστάσω ούτε στιγμή. Θα τεθώ με το μέρος της πατρίδος μου…Θα ήταν εκ μέρους μου αχαριστία, θα παρέβαινα τα καθήκοντά μου προς τη γην που με γέννησε, εάν, προκειμένου να απαλλαγώ από τις πιέσεις που θα μου έκαναν, θεωρούσα τον εαυτό μου ξένον προς την Ελλάδα. Αισθάνομαι όμως τον εαυτό μου ανίκανον για μια τέτοια θυσία!… Θα ευρίσκομαι σε συνεχή επικοινωνία μαζί τους, θα τους βοηθώ!…»

Καποδίστριας: Πολλοί δρόμοι και πλατείες φέρουν το όνομά του

Ο Κρατικός Αερολιμένας Κερκύρας ονομάζεται «Ιωάννης Καποδίστριας», ενώ από το 1911, κατόπιν επιθυμίας του ευεργέτη Ιωάννη Δόμπολη, το Εθνικό Πανεπιστήμιο Αθηνών μετονομάστηκε σε «Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών» και στα Προπύλαια μάλιστα υπάρχει ανδριάντας του. Επίσης, η μορφή του Καποδίστρια απεικονίζεται στο κέρμα των 20 λεπτών της ελληνικής έκδοσης, όπως και στο χαρτονόμισμα των 500 δραχμών. «Ιωάννης Καποδίστριας» ονομάζεται και το πρόγραμμα σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις στην τοπική αυτοδιοίκηση που ξεκίνησε με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Σημίτη.  Στις 21 Σεπτεμβρίου 2009 πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια προτομής του Καποδίστρια στη Λωζάννη, παρουσία της Ελβετίδας υπουργού Εξωτερικών Μισελίν Καλμί – Ρέι και του Ρώσου ομολόγου της Σεργκέι Λαβρόφ. Ανδριάντας υπάρχει επίσης στην κεντρική πλατεία της πόλης Κάπο ντ’ Ίστρια (σημερινό Κόπερ) της Σλοβενίας. Πιθανολογείται ότι ήταν τέκτονας.

Μουσείο

Στο εξοχικό της οικογένειας Καποδίστρια, το οποίο δωρήθηκε από τη δισέγγονη του Γεωργίου Καποδίστρια, αδελφού του κυβερνήτη, Μαρία Δεσσύλα – Καποδίστρια, στη θέση Κουκουρίτσα της Κέρκυρας, λειτουργεί το Μουσείο Ιωάννη Καποδίστρια, όπου φυλάσσονται κειμήλια της οικογένειας και προσωπικά του αντικείμενα. Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, στην Αθήνα, φιλοξενούνται επίσης προσωπικά αντικείμενα του Κυβερνήτη, καθώς και το γραφείο του.

Επιπλέον, την 24η Φεβρουαρίου 2007, στην Κέρκυρα, οι Δήμοι Κερκυραίων, Αίγινας, Ναυπλίου, Αμμόχωστου και Koper-Capodistria (Σλοβενία) αποφάσισαν και συνέστησαν το Δίκτυο Πόλεων «Ιωάννης Καποδίστριας». Το παραπάνω δίκτυο συγκροτήθηκε από τις πόλεις ή χώρες στις οποίες έζησε και έδρασε ο Ιωάννης Καποδίστριας και στόχος του είναι η προαγωγή της προσωπικότητας και του έργου του Κυβερνήτη τόσο σε τοπικό, όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.