Η επανάσταση που ξέσπασε το 1821 υπήρξε το νότιο… ακροφύσιο ενός πνεύματος που έβραζε σε όλη τη βαλκανική χερσόνησο από τις αρχές του 19ου αιώνα. Η απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό υπήρξε καθολική επιθυμία των βαλκανικών λαών και είχε ήδη εκφραστεί με τη σερβική επανάσταση του 1804. Αυτό το πνεύμα είχε υπηρετήσει και ο Ρήγας Φεραίος, που προωθούσε την ιδέα μιας παμβαλκανικής συνοσπονδίας πριν τον μαρτυρικό θάνατό του. Στην ίδια γραμμή και η Φιλική Εταιρεία, που ιδρύεται 1814 στην Οδησσό, προετοιμάζει μια παμβαλκανική εξέγερση. Έχοντας ως βασικό της κορμό το ελληνικό στοιχείο, προσπαθεί παράλληλα να συνεννοηθεί με Σέρβους, Μαυροβούνιους, Βλάχους και Βούλγαρους. Οι τελευταίοι συμμετείχαν ενεργά στην ελληνική προσπάθεια, τόσο κατά την εξέγερση στη Μολδοβλαχία, όσο και σε αυτή στον κυρίως ελλαδικό χώρο.
Στα καταγεγραμμένα μέλη της Εταιρείας υπάρχουν αρκετοί Βούλγαροι και ο Βούλγαρος επαναστάτης του 19ου αιώνα Ρακόφσκι αναφέρει σχετικά: «Σε όλες τις πόλεις και τα γνωστά χωριά της Βουλγαρίας υπήρχαν Βούλγαροι συνωμότες για την απελευθέρωση των Ελλήνων από την τουρκική κατοχή». Ο δε Αλέξανδρος Υψηλάντης, σε γράμμα του προς τον Ξάνθο της Φιλικής Εταιρείας, αναφέρει: «Ο ενθουσιασμός μεγαλώτατος εδώ, δεν ηξεύρω που να βάλω τους όσους έρχονται. Βούλγαρους και άλλους προθύμους…». Στην εξέγερση συμμετέχει, ως αρχηγός των Βλάχων, ο Ρουμάνος Τούντορ Βλαντιμιρέσκου, στον στρατό του οποίου δρουν ως αξιωματικοί οι Σάββα Μπίμπαση και Στόγιαν Ιντζέ, βουλγαρικής καταγωγής, που διηύθηναν πολυεθνικά στρατιωτικά σώματα Βουλγάρων, Σέρβων κι Αλβανών. Επίσης, στους πιο έμπιστους οπλαρχηγούς του Υψηλάντη είναι και οι αδελφοί Μακεντόνσκι, επίσης βουλγαρικής καταγωγής.
1821 Επανάσταση – Βούλγαροι: Στη νότια Ελλάδα
Σύμφωνα με τα ελληνικά κρατικά αρχεία πολυάριθμοι Βούλγαροι συμμετέχουν στην επανάσταση στην Ελλάδα (14 από τη Σόφια, 27 από το Πλόβντιβ/Φιλιππούπολη κ.ά.). Η πιο σημαντική μορφή από αυτούς, ωστόσο, είναι ο Χατζηχρήστος Βούλγαρης (πραγματικό όνομα Κρίστε Ντάνκοφ ή Ντάγκοβιτς). Ο Χατζηχρήστος Βούλγαρης ηγήθηκε σερβο-βουλγαρικού σώματος που έδωσε σημαντικές μάχες (Δερβενάκια, Κρεμμύδι κ.α.), ενώ έφτασε στην Εθνοσυνέλευση του 1843 να ορίζεται Πληρεξούσιος Σέρβων, Βουλγάρων και Θρακών.
«Κι ο Χατζή Χρήστος πρόβανε από τον Αγιαντώνη,
φέρνει Βουργάρους διαλεχτούς ως δεκαοχτώ νομάτους,
στην λάκκα εξαπέζαψαν και παίζουν τ’ άλογά τους».
Ο Χατζηχρήστος Βούλγαρης
1821 Επανάσταση – Βούλγαροι: Μισθοφόρος των Οθωμανών
Το πιο ενδιαφέρον με τον Ντάνκοφ είναι ότι αρχικά ήταν μισθοφόρος των Οθωμάνων και μάλιστα είχε συλληφθεί αιχμάλωτος κατά την άλωση της Τριπολιτσάς. Του χαρίστηκε η ζωή λόγω της χριστιανικής του πίστης και έκτοτε πολέμησε στο πλευρό των επαναστατών με γενναιότητα. Η δε πολεμική του δεινότητα ήταν τέτοια, που όταν αργότερα πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Οθωμανούς, η ελληνική πλευρά κατέβαλλε μεγάλες προσπάθειες για να μην εκτελεστεί και να δοθεί πίσω, όπως και έγινε το 1827. Αντίστοιχες προσπάθειες να επαναπροσηλυτιστεί από τους Οθωμανούς αποτυπώνονται και στο παρακάτω σωζόμενο δίστιχο:
«Ρε Χατζη Χρήστο βούργαρη, μην πας με τους ραγιάδες
έλα κ’ εδώ προσκύνησε να πας με τους αγάδες».
1821 Επανάσταση – Βούλγαροι: Τιμητικές διακρίσεις
Το 1834 ο Χατζηχρήστος τιμήθηκε με το ανώτερο αριστείο για την προσφορά του στον Αγώνα και σημειώθηκε σχετικά: «Για την ανδρεία που επέδειξε σε όλες τις μάχες και ειδικότερα στη μάχη κοντά στα Δερβενάκια επικεφαλής σώματος Βουλγάρων και για τη μακρόχρονη και βασανιστική αιχμαλωσία του, που κατόρθωσε να την υποφέρει με κουράγιο και παραδειγματική σταθερότητα, αποκρούοντας τις προτάσεις του Ιμπραήμ πασά, ο οποίος ήθελε οπωσδήποτε να τον προσλάβει στην υπηρεσία του».
1821 Επανάσταση – Βούλγαροι: Άλλα πρόσωπα
Αντίστοιχες ιστορίες υπάρχουν πολλές και φανερώνουν ότι το επώνυμο Βούλγαρης δινόταν σε πλήθος αγωνιστών με βουλγαρική ή άλλη σλαβική καταγωγή. Ένα παράδειγμα αποτελεί ο μαχητής Δημήτριος Βούλγαρης ή Πετρόπουλος από την πόλη Λόβετς που υπηρέτησε το 1824 στα σώματα των οπλαρχηγών Χατζημιχάλη, Γρίβα, Χατζηχρήστου και Παπάζογλου, ενώ τραυματίστηκε δύο φορές στις μάχες της Θήβας και της Λειβαδιάς. Όπως ο ίδιος αναφέρει αργότερα σε αίτημα αποζημίωσης από το ελληνικό κράτος: «Την πατρίδα Βουλγαρίαν, καταλιπών την πατρώαν μου εστίαν έδραμον εις την Ελληνικήν υπηρεσίαν…». Οι βουλγαρικές πηγές μαρτυρούν τη συμμετοχή και άλλων Βουλγάρων στην Επανάσταση του ’21, όπως του Ντεμίρ Τράικο Τσβέτκοφ, του σημαιοφόρου του Μάρκου Μπότσαρη που σκοτώθηκε στις μάχες πλάι στον αρχηγό του.
