Το ακρωτήριο Γέροντας της Μικράς Ασίας βρίσκεται απέναντι από τη Λέρο στα Δωδεκάνησα. Εκεί τον Αύγουστο του 1824 έμελλε να διεξαχθεί μία από τις σημαντικότερες ναυμαχίες της Επανάστασης του 1821, που έφερε δόξα στα ελληνικά όπλα. Είχαν προηγηθεί η καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών και ο ελληνικός στόλος υπό τον Ανδρέα Μιαούλη, αριθμώντας πέρι τα 70 πλοία ήρθε αντιμέτωπος με τον υπερτριπλάσιο συνασπισμένο τουρκοαιγυπτιακό υπό τους πασάδες Χοσρέφ και Ιμπραήμ. Οι Τούρκοι ήθελαν να τελειώνουν με τη ναυτική παρουσία των Ελλήνων στο Αιγαίου, ούτως ώστε να μπορέσει ο Ιμπραήμ να προχωρήσει σε αποβατική κίνηση στην Πελοπόννησο.
Στο πλαίσιο αυτό ο Χοσρέφ Πασάς επιχείρησε να αποβιβαστεί στη Σάμο, αλλά εμποδίστηκε από τα ελληνικά πλοία και κατέφυγε στην περιοχή της Αλικαρνασσού περιμένοντας τις ενισχύσεις του Ιμπραήμ. Όταν αυτές κατέφθασαν ξεκίνησαν εκ νέου οι αψιμαχίες μεταξύ των δύο στόλων. Η αποφασιστική σύγκρουση δόθηκε στις στις 29 Αυγούστου, ημέρα Παρασκευή. Τα εχθρικά πλοία προσπάθησαν να κυκλώσουν τα ελληνικά, αλλά ο Μιαούλης με εννέα πλοία και δύο πυρπολικά προχώρησε προς τον κόλπο του Γέροντα. Τα αιγυπτιακά πλοία, που κάλυπταν το δεξιό άκρο του εχθρικού στόλου, αποφάσισαν να τα χτυπήσουν, καθώς ήταν απομονωμένα. Ο Παπανικολής προσπάθησε να τα εμποδίσει να πλησιάσουν τα πλοία του Μιαούλη, αλλά δέχθηκε ομαδικό πυρ και αναγκάστηκε να υποχωρήσει, αφού έκαψε πρώτα το πυρπολικό του. Η νηνεμία που επικρατούσε στη θάλασσα δεν επέτρεψε τη δράση των πυρπολικών του Ματρόζου, του Πιπίνου και του Νικόδημου.
Επανάσταση 2021 Γέροντας: Με τη βοήθεια του ανέμου
Η κατάσταση μεταβλήθηκε γύρω στο μεσημέρι, όταν ο άνεμος έγινε ευνοϊκός για τον ελληνικό στόλο. Τα ελληνικά πλοία διείσδυσαν ανάμεσα στα εχθρικά, με αποτέλεσμα να μην πρόκειται πλέον για ναυμαχία εκ παρατάξεως, αλλά για μια σύγκρουση, όπου όλα μαζί τα πλοία μάχονταν ανακατεμένα. Η κίνηση τακτικής του Μιαούλη ευνοούσε τα πυρπολικά, που ανέλαβαν δράση, κρίνοντας την έκβαση της ναυμαχίας. Ο σπετσιώτης μπουρλοτιέρης Λάζαρος Μουσούς κατόρθωσε να προσκολλήσει το πυρπολικό του σ’ ένα αιγυπτιακό μπρίκι. Έντρομοι οι 300 άνδρες που αποτελούσαν το πλήρωμά του έπεσαν στη θάλασσα και το μπρίκι ακυβέρνητο παρασύρθηκε από το ρεύμα και λίγο πιο κάτω ανατινάχθηκε.
Δύο πυρπολικά υπό τους Παπαντώνη και Βατικιώτη κατόρθωσαν να κολλήσουν σε μια μεγάλη αιγυπτιακή φρεγάτα με 44 κανόνια, η οποία κάηκε μέσα σε λίγα λεπτά, παρασύροντας στον βυθό τούς περισσότερους από τους 1.100 άνδρες του πληρώματός της. Μετά τη δυσμενή γι’ αυτόν εξέλιξη, ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος άρχισε να υποχωρεί προς την Κω, ενώ ο ελληνικός αγκυροβόλησε και πάλι στον Γέροντα. Η επιτυχία αυτή του ελληνικού ναυτικού αναπτέρωσε το ηθικό των ανδρών του, διέσωσε τη Σάμο και καθυστέρησε την απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο.
Επανάσταση 2021 Γέροντας: Από τις λαμπρότερες σελίδες της Επανάστασης
Η ναυμαχία του Γέροντα είναι μία από τις λαμπρότερες σελίδες της Επανάστασης του ’21. Οι αντίπαλες δυνάμεις ήταν τόσο πολύ άνισες, που η θετική έκβαση της ναυμαχίας για τους Έλληνες προκάλεσε τον θαυμασμό των ξένων. Ο Γάλλος ναύαρχος Εντμόν Ζιριέν ντε λα Γκραβιέρ (1812-1892), αναφερόμενος στη ναυμαχία του Γέροντα, παρατηρεί: «Η ναυτική ιστορία ίσως να μην έχει σελίδα περισσότερο ενδιαφέρουσα από αυτήν για έναν ναυτικό».
