Ας ξεκινήσουμε με μια παραδοχή: Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 δεν υπήρχαν φωτογραφικές μηχανές. Η χημική φωτογραφία βρισκόταν ακόμα στο στάδιο της έρευνας και θα περνούσε αρκετός καιρός ώσπου να διαδοθεί η χρήση της. Απού που προκύπτουν τότε τα πορτρέτα των αγωνιστών του 21; Είναι προϊόν φαντασίας; Ή μήπως βασίστηκαν σε σχέδια βασισμένες σε αφηγήσεις προσώπων που συμμετείχαν στον Αγώνα; Τίποτα από τα δύο. Τις εικόνες που στόλιζαν κάποτε τις σχολικές μας τάξεις τις οφείλουμε στον κύριο Καρλ Κράτσαϊζεν. Αυτός ήταν ήταν Γερμανός αξιωματικός του στρατού, εικονογράφος και φιλέλληνας που πολέμησε ως εθελοντής κατά την Ελληνική Επανάσταση και φιλοτέχνησε πορτραίτα μεγάλων μορφών του Αγώνα. Ο Κράτσαϊζεν το 1826 κατατάχτηκε σε σώμα Βαυαρών εθελοντών και με το βαθμό του υπολοχαγού ήρθε στην Ελλάδα για να πολεμήσει μαζί με τους επαναστάτες.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα ο Κράτσαϊζεν, αυτοδίδακτος ζωγράφος και σχεδιαστής, φιλοτέχνησε αρκετά τοπία και πορτρέτα, τα περισσότερα με μολύβι και χαρτί. Χαρακτηριστικά τοπία είναι αυτά του Ναυπλίου και της Ακρόπολης, καθώς και του πρώτου ελληνικού ατμόπλοιου, του Καρτερία, στον κατάπλου του οποίου στον Πόρο ο Κράτσαϊζεν ήταν παρών. Το πιο σημαντικό μέρος του έργου του όμως αποτελούν δεκαεννιά πορτέτα μορφών της επανάστασης, φιλοτεχνημένα είτε στα στρατόπεδα από τα οποία πέρασε ή στην Γ’ Εθνοσυνέλευση, στην οποία ήταν παρών. Το ημιτελές πορτρέτο του Γ. Καραϊσκάκη είναι φιλοτεχνημένο λίγο πριν το θάνατό του. Το σύνολο του έργου του είναι 91 πίνακες, από τα οποία 21 είναι υδατογραφίες τοπίων και τα υπόλοιπα 70 σχέδια με μολύβι προσώπων, μνημείων και πολεμικές συνθέσεις.
Ο Καρλ Κράτσαϊζεν
1821 πορτρέτα: Λιθογραφίες
Επιστρέφοντας στη Γερμανία ο Κράτσαϊζεν λιθογράφησε τα σχέδιά του και τα κυκλοφόρησε, από το 1827 έως το 1831, σε επτά λευκώματα με το γενικό τίτλο Bildnisse ausgezeichneter Griechen und Philhellenen nebst einigen Ansichten und Trachten. Nach der Natur gezeichnet und herausgegeben von Karl Krazeisen (Προσωπογραφίες των διασημοτέρων Ελλήνων και Φιλελλήνων, μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Καρλ Κράτσαϊζεν). Το καθένα από αυτά περιείχε 3-4 προρτρέτα και ένα ή δυο ελληνικά τοπία. Τα λευκώματα έγιναν πολύ δημοφιλή την εποχή εκείνη, εν είδει πολεμικής ανταπόκρισης, και παρά το λιτό και σχετικά απλοϊκό τους χαρακτήρα αποτέλεσαν βάση για πολλά πορτρέτα των επαναστατών που εμφανίστηκαν αργότερα. Στο σχέδιο του Κράτσαϊζεν, που πέθανε το 1878 στο Μόναχο, βασίστηκε η μορφή του Κολοκοτρώνη που εμφανιζόταν στο πεντοχίλιαρο του 1984.
Ο Νικήτας Σταματελλόπουλος, ο επονομαζόμενος Νικηταράς ο Τουρκοφάγος
1821 πορτρέτα: Πορτρέτα επαναστατών
Τα προρτρέτα του Κράτσαϊζεν που κυκλοφόρησαν σε λιθογραφίες είναι αυτά των Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Γιακουμάκη Τομπάζη, Νικηταρά, Γεώργιου Κουντουριώτη, Α. Μαυροκορδάτου, Μακρυγιάννη, Κωνσταντίνου Νικόδημου, Γ. Καραϊσκάκη, Ιωάννη Μακρή, Ανδρέα Ζαΐμη, Κωνσταντίνου Κανάρη, Γεώργιου Σισίνη, Κίτσου Τζαβέλα, Ιωάννη Μιλαΐτη, Ανδρέα Μιαούλη. Επιπλέον δε λιθογραφήθηκαν τα πορτρέτα των Ιωάννη Μαυρομιχάλη, Δημήτριου Πλαπούτα, Κωνσταντίνου Αξιώτη, Ιωάννη Φιλήμονα, Ιωάννη Πέτα και Κωνσταντίνου Μπότσαρη. Οι πιο γνωστοί από τους Φιλέλληνες που απαθανατίστηκαν ήταν οι Κάρολος Φαβιέρος, Φρανκ Χέιστινγκς και Τόμας Γκόρντον. Όλα τα προρτέτα είναι υπογεγραμμένα από το πρόσωπο που απεικονίζεται στο καθένα.
Οι λιθογραφίες του Κράτσαϊζεν κληροδοτήθηκαν μετά το θάνατό του στην κόρη του Μαρία, που με τη σειρά της τα άφησε στον άντρα της, τον ρωσικής καταγωγής καθηγητή Ιών Φετώφ. Αυτός σε προχωρημένη ηλικία αποφάσισε, μετά και από παλιότερη προτροπή του Νικολάου Γύζη, την εποχή που ο Γύζης βρισκόταν στο Μόναχο όπως και ο Φετώφ, αντί να τα κληρονομήσει στους απογόνους του να τα διαθέσει στο ελληνικό δημόσιο. Έτσι τα έδωσε προς εκτίμηση σε έναν έλληνα ονόματι Αντύπα, ενώ κατέθεσε και σχετική επιστολή στο ελληνικό Προξενείο στο Γαλάτιο της Ρουμανίας. Ο Αντύπας ήρθε σε διαπραγμάτευση με τον τότε διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης Ζαχαρία Παπαντωνίου, και έτσι τα λιθογραφήματα του Κράτσαϊζεν πουλήθηκαν στην Πινακοθήκη το 1926 αντί 200.00 δραχμών, μαζί με προσωπικά του αντικείμενα, μια φωτογραφία του και ένα σελάχι του Πλαπούτα. Οι λιθογραφίες του βρίσκονται σήμερα στην Αίθουσα Ελευθερίου Βενιζέλου του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου στην Αθήνα.
1821 πορτρέτα: «Η Ιστορία έχει πρόσωπο»
Στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, το Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και ο Δήμος Αθηναίων, διοργανώνουν υπαίθρια έκθεση που φιλοξενείται στον Εθνικό Κήπο (επί της λεωφ. Βασ. Σοφίας) έως τις 4 Απριλίου 2021. Στην έκθεση παρουσιάζονται 22 προσωπογραφίες με ορισμένα από τα 320 μοναδικά πρόσωπα που ζωγράφισε ο Benjamin Mary (1792-1846), διπλωματικός αντιπρόσωπος του Βελγίου στην Ελλάδα.
Τα σχέδια φιλοτεχνήθηκαν εκ του φυσικού, κυρίως στην Αθήνα, μεταξύ 1839 και 1844. Δημοσιεύονται για πρώτη φορά και μας φέρνουν σε επαφή με γνωστά και άγνωστα πρόσωπα της Ελληνικής Επανάστασης και της οθωνικής Ελλάδας, μέσα από την ευαίσθητη και διεισδυτική ματιά ενός Ευρωπαίου καλλιτέχνη. Αγωνιστές, πολιτικοί, ιερωμένοι, λόγιοι, φιλέλληνες, άνθρωποι καθημερινοί, ποζάρουν υπομονετικά για το πορτραίτο και ο Benjamin Mary καταφέρνει να συλλάβει την έκφρασή τους σε μια μοναδική στιγμή της Ιστορίας.
Ενδεικτικά εικονίζονται: Θ. Κολοκοτρώνης, Νικηταράς, Λ. Κουντουριώτης, Ι. Μακρυγιάννης, Χ. Χατζηπέτρου, G. Finlay, Π. Νοταράς, Θ. Φαρμακίδης, Ν. Θησεύς, Β. Πετιμεζάς, Α. Μαυρομιχάλης, Η. Σαλαφατίνος, Ι. Κωλέττης, Ι. Καρατζάς, Δ.Ν. και Κ. Μπότσαρης και άλλοι. Περισσότερα ιστορικά στοιχεία καθώς και πληροφορίες για τα εικονιζόμενα πρόσωπα περιέχονται στην έκδοση του Ιδρύματος Σύλβιας Ιωάννου και της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος – Εθνικό Ιστορικό Μουσείο: Η Ιστορία έχει πρόσωπο – Μορφές του 1821 στην Ελλάδα του Όθωνα από τον βέλγο διπλωμάτη Benjamin Mary (Αθήνα, 2020).
