Το πρώτο εμβόλιο στον κόσμο: Ένα επιστημονικό θαύμα που ακόμα φοβίζει

Την ώρα που ο πλανήτης παλεύει να σωθεί από την πανδημία του κορονοϊού με μοναδικό όπλο το εμβόλιο, μεγάλη μερίδα του παγκόσμιου πληθυσμού διατηρεί τις επιφυλάξεις του για την αποτελεσματικότητα των σκευασμάτων που μπήκαν στη ζωή μας σε χρόνο dt. Καμπάνιες ενημέρωσης, προνόμια, αποκλεισμοί μέχρι και απειλές, είναι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν τα κράτη για να αυξήσουν τους εμβολιασμούς, χωρίς ωστόσο να καταφέρνουν και πολλά. Αντιμέτωποι με μια νέα και άγνωστη απειλή, οι άνθρωποι είναι προγραμματισμένοι να αντιδρούν ενστικτωδώς με φόβο. Οι κανόνες της λογικής δεν έχουν πλέον εφαρμογή, κάτι που οδηγεί σε λανθασμένη αξιολόγηση κινδύνου.

«Όποτε προκύπτει κίνδυνος, τον φοβόμαστε περισσότερο, ειδικά αν μοιάζει νέος και δυσμεταχείριστος σε σχέση με ήδη γνωστούς κινδύνους. Πριν από ένα χρόνο ήταν ο κορονοϊός. Μετά σταδιακά τον συνηθίσαμε και η αξιολόγηση κινδύνου μας επανήλθε σε σχετικά φυσιολογικό επίπεδο. Και τώρα φοβόμαστε τον εμβολιασμό επειδή είναι κάτι νέο. Παίζει επίσης κάποιο ρόλο πως για να εμβολιαστεί κανείς πρέπει να πάει κάπου ενεργά, να πάρει την απόφαση ο ίδιος, χωρίς κάποιοι άλλοι να πάρουν την απόφαση για λογαριασμό του. Αν κολλήσει κανείς τον κορονοϊό, το αντιλαμβάνεται ως μοιραίο, αλλά αν πάει να κάνει το εμβόλιο, είναι δικό του το “λάθος”, να το πούμε έτσι», εξηγεί ο ψυχίατρος δρ. Μπόρβιν Μπάντελοβ στο Euronews.

Vacca

Ωστόσο, αξίζει να γυρίσουμε το χρόνο πίσω και να θυμηθούμε συνοπτικά την ιστορία των εμβολίων και μαζικούς εμβολιασμούς που εξαφάνισαν ασθένειες και, χωρίς υπερβολή, άλλαξαν την πορεία του ανθρώπου πάνω στη Γη. Η λέξη vaccine (εμβόλιο) προέρχεται από την Λατινική λέξη vacca που σημαίνει αγελάδα. Ο Pasteur χρησιμοποίησε την λέξη vaccine για όλα τα εμβόλια. Γιατί αυτό; Το πρώτο εμβόλιο που αναφέρεται στην Ιστορία της Ιατρικής είναι το εμβόλιο εναντίον της ευλογιάς. Το 1796 ο Βρετανός παθολόγος Edward Jenner (1749-1823) παρατήρησε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες παρουσίαζαν φυσαλίδες στα χέρια τους και δεν νοσούσαν από ευλογιά.

Ο Jenner χρησιμοποίησε το υγρό από τις φυσαλίδες αυτές και εμβολίασε ένα οκτάχρονο αγόρι τον James Phipps. O James, όταν ήρθε σε επαφή με άτομα που έπασχαν από ευλογιά, δε νόσησε. Το πρώτο εμβόλιο ήταν γεγονός! Παρ’ όλο που ο Jenner είναι ο πρώτος που εφάρμοσε συστηματικά τον εμβολιασμό εναντίον της ευλογιάς, πρωτοπόροι του εμβολιασμού θεωρούνται οι Έλληνες γιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης (1669-1720) από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από την Κεφαλονιά.

Ευλογιά: Η «κόκκινη πανούκλα»

Η πρώτη επιδημία ευλογιάς, γνωστή και σαν Variola (από τη λατινική λέξη varus που σημαίνει σημάδι στο δέρμα), που αναφέρεται στη Ιστορία συνέβη το 1350 π. Χ. στην αρχαία Αίγυπτο και στη Ασία. Ο Φαραώ Ραμσής ο πέμπτος πέθανε από ευλογιά τo 1157 π. Χ. Σημάδια ευλογιάς διαπιστώθηκαν στη μούμια του. Ο βασιλιάς Louis XV της Γαλλίας, η βασίλισσα Mary II της Αγγλίας, ο αυτοκράτορας Joseph I της Αυστρίας, ο βασιλιάς Luis I της Ισπανίας, ο Τσάρος Peter II της Ρωσίας και η βασίλισσα Elenora της Σουηδίας, πέθαναν από ευλογιά, αλλά, ο Wolfgang Amadeus Mozart, η βασίλισσα Elizabeth I, ο Joseph Stalin και ο Abraham Lincoln, ασθένησαν αλλά επέζησαν.

Το 16ο αιώνα Ισπανοί στρατιώτες ανάγκασαν εκατομμύρια Αζτέκων να φιλήσουν αναπαράσταση της σταύρωσης του Χριστού στην προσπάθειά τους να τους εκχριστιανίσουν. Το αποτέλεσμα ήταν 2 εκατομμύρια Αζτέκων να πεθάνουν από ευλογιά! Το 18ο αιώνα, μόνο στη Ευρώπη πέθαναν πάνω από 60 εκατομμύρια άνθρωποι. Το ένα τρίτο όσων επέζησαν, έμειναν τυφλοί. Το γεγονός ότι τα άτομα που επιβίωναν από τη νόσο δεν ξανανοσούσαν, ώθησε μια Βουδίστρια καλογριά στην Κίνα (1022-1063), να παίρνει ξύσματα από κρούστες ευλογιάς, να τα τοποθετεί σε σκόνη και να τα φυσά στη μύτη υγιών ατόμων (Variolation). Αυτή η πρακτική συνεχίστηκε μέχρι το 1800 σε πολλές χώρες της Ασίας. Στη Ευρώπη άρχισε το 1710 και συνεχίστηκε μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου.

 Η τελευταία επιδημία ευλογιάς συνέβη το 1967 με 15 εκατομμύρια ασθενείς και 2 εκατομμύρια θανάτους

Τη χρονιά εκείνη η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας άρχισε παγκόσμια εκστρατεία με σκοπό τον περιορισμό και την εξάλειψη της νόσου. Η συστηματική χορήγηση του εμβολίου άρχισε στην Αγγλία το 1804, στην Αυστραλία το 1917, ενώ σε παγκόσμια βάση μόλις το 1956. Οι μαζικοί εμβολιασμοί ήταν πολύ αποτελεσματικοί και το τελευταίο κρούσμα σημειώθηκε είκοσι χρόνια αργότερα, στις 26 Οκτωβρίου του 1977 στη Σομαλία, ενώ ο τελευταίος θάνατος καταγράφηκε στις 11 Σεπτεμβρίου του 1978 σε ένα εργαστήριο στο Birmingham λόγω τυχαίας επιμόλυνσης. Η χορήγηση του εμβολίου συνεχίστηκε για άλλα 2 χρόνια και η ιστορία του τελείωσε με την ανακοίνωση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας στη Γενεύη στις 8 Μαΐου του 1980 για την πλήρη εξάλειψη της ευλογιάς σε όλο τον κόσμο. Σήμερα διατηρούνται ιοί ευλογιάς σε δύο εργαστήρια, ένα στο CDC στην Ατλάντα των Η.Π.Α και ένα στο Research Institute for Viral Preparations στο Novosibirsk της Ρωσίας!

Θάνατος στα χρόνια της χολέρας

Η χολέρα (γνωστή και ως Πτερος ή Επιδημιακή χολέρα) είναι ένα νόσημα που προκαλείται απο το βακτήριο Δονάκιο της χολέρας (Vibrio cholerae) και χαρακτηρίζεται από έντονη διάρροια, η οποία μπορεί να προκαλέσει σοβαρή αφυδάτωση. Οφείλεται στην κατανάλωση νερού, γάλακτος, ή τροφών που έχουν μολυνθεί εξαιτίας των ανθυγιεινών τρόπων λειτουργίας των συστημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης. Συνολικά μέχρι σήμερα υπήρξαν 7 πανδημίες χολέρας από το 1817 μέχρι το 1970, ενώ επιδημίες που ενέσκηψαν από το 1991 μέχρι και το 2010 σε κράτη που δεν τηρούνται οι υγειονομικοί κανόνες προκάλεσαν χιλιάδες νεκρούς. Ο διάσημος μουσουργός Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι πέθανε από χολέρα στις 6 Νοεμβρίου 1893 σε ηλικία 51 ετών. Συνολικά από το 1817 μέχρι σήμερα πέθαναν πάνω από 45 εκατομμύρια άνθρωποι από τη χολέρα.

Ο πρώτος, που ανακάλυψε το μικρόβιο της χολέρας (Vibrio cholera) ήταν ο Ιταλός ιατρός Filippo Pacini το 1854 κατά τη διάρκεια επιδημίας στη Φλωρεντία.

Δυστυχώς η ιταλική ιατρική κοινότητα αγνόησε παντελώς την ανακάλυψη του Pacini, γιατί δεν πίστεψε ότι ασθένειες όπως η χολέρα, ο τυφοειδής πυρετός και άλλες οφείλονταν σε μικρόβια. Οι ασθένειες αυτές θεωρούνταν απλώς μιάσματα! Την ίδια χρονιά ο Βρετανός ιατρός John Snow απέδειξε ότι η χολέρα μεταδιδόταν με μολυσμένο νερό και όχι με τον αέρα όπως πίστευαν τότε.

Το 1865, κατά τη διάρκεια επιδημίας χολέρας στη Μασσαλία, ο Lui Pasteur έκανε μια σειρά από πειράματα για να εντοπίσει το μικρόβιο χωρίς όμως αποτέλεσμα. Το μικρόβιο της χολέρας ανακαλύφθηκε ξανά το 1883 από το Γερμανό ιατρό Robert Koch. Τότε η ιατρική κοινότητα αποδέχθηκε ότι πράγματι ασθένειες όπως η χολέρα οφείλονταν σε μικρόβια.

Το 1879, ο Chamberland, βοηθός του Pasteur, ανακάλυψε τυχαία το εμβόλιο κατά της χολέρας. Εμβολίασε κοτόπουλα με εμβόλιο που κατασκεύασε από παλιά καλλιέργεια υλικού από κοτόπουλα, που έπασχαν από χολέρα και διαπίστωσε ότι τα εμβολιασμένα κοτόπουλα δε νοσούσαν. Παρ’ όλο που το εμβόλιο ανακαλύφθηκε το 1879, τα πρώτα εμβόλια κατά της χολέρας κυκλοφόρησαν 1917.

Η επιδημία της χολέρας στην Ελλάδα του 1854

https://www.youtube.com/watch?v=-ojlV8Mm-nk

Ο επιδημικός τύφος σκότωσε πιο πολλούς στρατιώτες από τις σφαίρες

Ο τύφος πιθανώς υπήρχε από την αρχαιότητα, αλλά η πρώτη περιγραφή του αναφέρεται σε μια επιδημία το 1083 σε ένα μοναστήρι καλογριών στη Σικελία. Το 1489 συνέβη μεγάλη επιδημία κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Γρανάδας στην Ισπανία. Ερευνητές πιστεύουν ότι ο τύφος μεταφέρθηκε στην Ισπανία από μισθοφόρους στρατιώτες που ήρθαν από τα Βαλκάνια, την Κρήτη και την Κύπρο. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας αυτής, σκοτώθηκαν 3.000 Ισπανοί και άλλοι 17.000 πέθαναν από τον τύφο! Οι πιο σοβαρές επιδημίες συνέβησαν κατά τη διάρκεια του Αγγλικού εμφυλίου πολέμου, των πολέμων του Μεγάλου Ναπολέοντα, και του τριακονταετούς πολέμου.

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου πέθαναν από επιδημικό τύφο στη Ρωσία 3 εκατομμύρια άτομα και άλλα τόσα στην Πολωνία και τη Ρουμανία. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια του Ρωσικού εμφυλίου πολέμου μεταξύ του Λευκού και Ερυθρού Στρατού πέθαναν άλλα 3 εκατομμύρια άτομα. Ο επιδημικός τύφος ήταν συχνό φαινόμενο σε στρατώνες και στρατόπεδα συγκέντρωσης των Γερμανών κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πόλεμου. Το 1908 διαπιστώθηκε ότι ο επιδημικός τύφος μεταδίδεται με τις ψείρες. Το 1916 ο Βραζιλιανός Henrique da Rocha Lima απέδειξε ότι ο επιδημικός τύφος οφείλεται σε μικρόβιο και το ονόμασε Rickettsia Prowazekii από τα ονόματα των H. T. Ricketts και του Stanislaus von Prowazek. Και οι δύο ήταν ζωολόγοι και έχασαν τη ζωή τους το 1915, κατά τη διάρκεια έρευνας μιας επιδημίας τύφου σε μια φυλακή.

Το 1930 ο Πολωνός ζωολόγος Rudolf Weigl κατάφερε να δημιουργήσει το πρώτο εμβόλιο κατά του επιδημικού τύφου

Ο τρόπος όμως παρασκευής του ήταν επικίνδυνος και εγκαταλήφθηκε. Το 1938 ο Herald R. Cox ανέπτυξε μια πιο ασφαλή μέθοδο παρασκευής του εμβολίου, με καλλιέργεια σε κρόκους αυγών. Το εμβόλιο αυτό χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα από το 1943 και μετά. Το 1940 ο Αμερικάνος ανοσολόγος Hans Zinssner σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο Harvard ανέπτυξε νέα μέθοδο παρασκευής του εμβολίου σε μεγάλες ποσότητες. Το εμβόλιο αποτελείται από νεκρά μικρόβια που ενεργοποιούν το ανοσοποιητικό σύστημα για την παραγωγή αντισωμάτων. Τον Ιανουάριο του 1941 το εμβόλιο μεταφέρεται στην Ευρώπη από το χειρούργο Thomas Parran που το δοκιμάζει σε στρατιώτες κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου.

Η ανακάλυψη των πιο πάνω εμβολίων, η καλυτέρευση των συνθηκών υγιεινής και κυρίως ο συχνός καθαρισμός του σώματος, αλλά και η ανακάλυψη και χρήση του εντομοκτόνου DDT συνέβαλαν στη μείωση του αριθμού των κρουσμάτων του τύφου τις επόμενες δεκαετίες. Λόγω της ελάττωσης των κρουσμάτων αλλά και λόγω της αντιμετώπισης της νόσου με αποτελεσματικά αντιβιοτικά, η παραγωγή του εμβολίου σταμάτησε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1980. Η συχνότητα θανάτων από τύφο σήμερα, σύμφωνα με την WHO, είναι μόνο 0,2 κάθε 1 εκατομμύριο κάθε χρόνο.

Η γρίπη παραμένει, τα εμβόλια εξελίσσονται

Η πρώτη πανδημία γρίπης που αναφέρεται στην ιστορία της ιατρικής συνέβη το 1889-90 (ασιατική-ρωσική) με θνησιμότητα 1 στα 1.000 (Η2Ν2). Η δεύτερη συνέβη το 1900 πιθανότατα με Η3Ν8. Η πιο σοβαρή πανδημία συνέβη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1918-19 (ισπανική γρίπη-Η1Ν1) που σκότωσε πάνω από 50 εκατομμύρια ανθρώπους. Η επόμενη μεγάλη πανδημία συνέβη το 1957-58 (ασιατική-Η2Ν2) με 2 εκατομμύρια θανάτους. Η τελευταία μεγάλη πανδημία συνέβη το 1968-69 (Hong-Kong-H3N2) με 1 εκατομμύριο θανάτους.

Το 1976 χορηγήθηκε στις ΗΠΑ το εμβόλιο κατά της γρίπης των χοίρων, αλλά η χορήγηση ανεστάλη λόγω παρενεργειών (500 άτομα με Guillain-Barre Syndrome και 25 θάνατοι. Το 2009 εμφανίστηκε ο νέος ιός της γρίπης των χοίρων (Swine FluΗ1Ν1/09) που προκάλεσε πανδημία, ευτυχώς με λίγους θανάτους (14.711). Υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο πεθαίνουν από τη συνηθισμένη γρίπη περίπου 300.000 άτομα.

 Ο ιός της γρίπης απομονώθηκε και καλλιεργήθηκε σε κρόκο αυγού κότας για πρώτη φορά το 1931.

Ακολούθως αδρανοποιήθηκε με φορμαλδεύδη και έτσι άνοιξε ο δρόμος για τη δημιουργία του εμβολίου. Λίγο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, ο Αυστραλός ιολόγος Sir Frank Macfarlane Burnet, απέδειξε ότι ο ιός της γρίπης χάνει τη μολυσματικότητα του αν καλλιεργηθεί σε γονιμοποιημένα αυγά κότας, αλλά απέτυχε να κατασκευάσει το εμβόλιο. Στις παρατηρήσεις όμως του Burnet στηρίχθηκαν επιστήμονες του Πανεπιστημίου του Michigan και με την υποστήριξη του αμερικανικού στρατού κατόρθωσαν να κατασκευάσουν το εμβόλιο της γρίπης. Η συστηματική του χορήγηση άρχισε το 1945. Κάθε χρόνο είναι ανάγκη να παρασκευάζεται νέο εμβόλιο της γρίπης για δύο λόγους: πρώτον, διότι υπάρχουν 3 είδη ιού της γρίπης με πάρα πολλούς ορότυπους και, δεύτερον λόγω των συχνών μεταλλάξεων του ιού.

Πολιομυελίτιδα: Όταν… παρέλυσε η Γη

Η πολιομυελίτιδα εμφανίστηκε τους προϊστορικούς χρόνους. Ζωγραφιές και ανάγλυφα παρουσιάζουν άτομα με παράλυση στην αρχαία Αίγυπτο. Το 1916 κατεγράφησαν στη Νέα Υόρκη πάνω από 9.000 κρούσματα. Το 1921 ο Franklin Roosevelt προσβάλλεται από πολιομυελίτιδα σε ηλικία 39 ετών. Όταν το 1932 εξελέγη 32ος πρόεδρος των ΗΠΑ κατάφερε με επιτυχία να αποκρύψει την αναπηρία του, καθ’ όλην τη διάρκεια της προεδρίας του. Οι φωτογραφίες τον έδειχναν συνήθως από τη μέση και πάνω. Το 1934 συνέβη νέα επιδημία στο Los Angeles, με πάνω από 3.000 κρούσματα. Η επόμενη μεγάλη επιδημία συνέβη μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο με 20.000 περιστατικά (1945-1949). Το 1952-53 συνέβη νέα μεγάλη επιδημία και στις 48 πολιτείες των ΗΠΑ με 93.000 κρούσματα, 5.000 θανάτους και πάνω από 30.000 παραλύσεις.

Το εμβόλιο προκαλούσε πιο σοβαρή πολιομυελίτιδα!

Το 1935 έγινε η πρώτη απόπειρα παρασκευής του εμβολίου με πλήρη αποτυχία. Το ίδιο το εμβόλιο προκαλούσε πολιομυελίτιδα σοβαρής και θανατηφόρας μορφής. Το πρώτο αποτελεσματικό εμβόλιο εναντίον της πολιομυελίτιδας παρασκευάστηκε σε ενέσιμο μορφή από τον Jonas Salk το 1954 στο Pittsburgh των ΗΠΑ χρησιμοποιώντας νεκρούς ιούς. Η χορήγηση του άρχισε τον επόμενο χρόνο. Το 1958-1959 ο Albert Sabin κατασκευάζει και δοκιμάζει το νέο εμβόλιο με μεγάλη κλινική επιτυχία και το 1962 αντικαθιστά πλήρως το εμβόλιο του Salk. Το νέο εμβόλιο περιείχε ζωντανούς αλλά εξασθενημένους ιούς (ΟPV), εχορηγείτο από το στόμα και εθεωρείτο πιο αποτελεσματικό.

Η εισαγωγή και μαζική χορήγηση του εμβολίου αυτού το 1961 (μονοδύναμο) και το 1963 (τριδύναμο) συνέτεινε στη δραματική πτώση των περιπτώσεων πολιομυελίτιδας παγκοσμίως, από 350.000 κρούσματα το 1988, σε 1.170 το 2004 και μόνο 105 το 2005. (Σουδάν, Νιγηρία). Το 1993 και το 1994 μόνο στην Ινδία και την Κίνα εμβολιάσθηκαν 163 εκατομμύρια παιδιά σε μερικές μόνο μέρες (εβδομάδα πολιομυελίτιδας).

Μέχρι το 1995, 140 χώρες είχαν κηρυχθεί από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας σαν ελεύθερες από πολιομυελίτιδα. Σήμερα η πολιομυελίτιδα ενδημεί κυρίως σε 4 χώρες, την Ινδία, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν και τη Νιγηρία ενώ σε άλλες 30 Αφρικανικές και Ασιατικές χώρες εμφανίζονται ακόμα σποραδικά κρούσματα. Τα τελευταία χρόνια, μέσα στα πλαίσια του προγράμματος Global Polio Eradication Initiative (GPEI) γίνονται μαζικοί εμβολιασμοί στις 4 αυτές χώρες με στόχο την πλήρη εξάλειψη της νόσου τα επόμενα 5 χρόνια.

Το 2000 καταργήθηκε η δόση στην ηλικία των 10 χρονών. Από τον Ιανουάριο του 2005 η CDC εισηγείται τη χορήγηση του αδρανοποιημένου εμβολίου (ΙPV) το οποίο είναι ενέσιμο. Θεωρείται πιο ασφαλές και χορηγείται είτε μόνο του είτε συνδυασμένο με άλλα εμβόλια (πολυδύναμο).

Εμβόλια που περιόρισαν ασθένειες

Να σημειώσουμε ότι εμβόλια έχουν ανακαλυφθεί για τις ασθένειες: λύσσα, πανώλη, τυφοειδή πυρετό, διφθερίτιδα, κοκίτη, φυματίωση, τέτανο, ιαπωνική εγκεφαλίτιδα, κίτρινο πυρετό, ιλαρά, ερυθρά, παρωτίτιδα (μαγουλάδες), άνθρακα, ηπατίτιδα Β, μηνιγγιτιδόκοκκο, πνευμονιόκοκκο,  αιμόφιλο ινφλουέντσα, ηπατίτιδα Α, ανεμευλογιά, νόσος Lyme, ροταϊός, εγκεφαλίτιδα από κρότωνες, ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων, έρπης ζωστήρας. Τέλος ακόμη υπό έρευνα βρίσκονται τα εμβόλια για: καρκίνο του προστάτη, έρπη των γεννητικών οργάνων, Alzheimer’s, καρκίνο του μαστού, HIV – AIDS, διαβήτη τύπου Ι,  μαλάρια, ελυκοβακτηρίδιο του πυλωρού, χλαμύδια, δάγκειο πυρετό.

Η αντιεμβολιαστική κίνηση μπορεί να μην αποτελεί ακόμα μεγάλο πρόβλημα για τη χώρα μας, αλλά υπάρχουν ενδείξεις, όπως συνέβη με τον εμβολιασμό της γρίπης Η1Ν1, ότι μπορεί να εκδηλωθεί και να έχει δυσάρεστα επακόλουθα. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ομοφωνία για το όφελος των εμβολίων στον επιστημονικό κόσμο, όπως και η εμπιστοσύνη του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού στα εμβόλια. Αποτελεί προσδοκία στον 21Ο αιώνα με τις τεχνολογικές εξελίξεις στη γενετική (Human Genome Project) να δοθεί η δυνατότητα ελέγχου σε γονιδιακό επίπεδο της πιθανότητας κινδύνου από τα εμβόλια. Μέχρι τότε οι επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να παρουσιάζουν αξιόπιστα, κατανοητά, επιστημονικά δεδομένα σχετικά με τους κινδύνους και τα οφέλη από τους εμβολιασμούς…

Πηγές: Νίκος Περσιάνης «Σύντομη ιστορία των εμβολίων», Σεπτέμβριος 2011, el.wikipedia.org, historyofvaccines.org