Πούτιν: Ένα συντηρητικό κοσμοείδωλο

Η μετασοβιετική εποχή στη Ρωσία με την κατάρρευση όλων των νενομισμένων μέχρι τότε αξιών, κατέδειξε και την ανάγκη για μία νέα ιδεολογική συγκρότηση, η οποία θα παρείχε τα απαραίτητα πνευματικά ερείσματα στο υπό διαμόρφωση κράτος. Αυτή εν τέλει επήλθε με μορφή της ρωσικής εκδοχής των νεοορθοδόξων, αναμεμειγμένη με ψήγματα του σοβιετικού μεγαλείου. Παράλληλα και ακολουθώντας τη σοβιετική παράδοση, που ήθελε τους ηγέτες ικανούς όχι μόνο στην πράξη, αλλά και στη θεωρία, ο… ισόβιος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν επιμένει να είναι ένας διανοούμενος πολιτικός, που προσπαθεί να αρθρώσει την ιδιαίτερη δική του οπτική για τον κόσμο. Άλλωστε, είναι λίγο πολύ γνωστό ότι ο Πούτιν ανέβηκε στην εξουσία εκπροσωπώντας ουσιαστικά ένα σύνολο παραγόντων που θεωρούσαν ότι η μετακομμουνιστική Ρωσία οδηγούνταν στην διάλυση και την καταστροφή και χρειαζόταν μια ανασυγκρότηση πρώτα και κύρια του ίδιου του κράτους.

Αυτό διαμόρφωνε ένα ιδιότυπο σχήμα που συνδύαζε την τομή με τη συνέχεια με την ιστορική διαδρομή της ΕΣΣΔ. Η τομή ήταν στην αποδοχή της οικονομίας της αγοράς (αν και με το κράτος να διατηρεί τον έλεγχο στρατηγικών τομέων – κάτι που αποτυπώθηκε και στις συγκρούσεις με διάφορους «ολιγάρχες») και μιας εκδοχής κοινοβουλευτισμού και φυσικά στη συμμετοχή στην «παγκοσμιοποίηση», ενώ η συνέχεια στην επιμονή σε ένα ισχυρό κράτος και σε μια έντονη εκδοχή ρωσικού πατριωτισμού (εξ ου και η ένταξη στην επίσημη μετακομμουνιστική ιστορία του αφηγήματος του «Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου»).

Ένας κόσμος κυρίαρχων κρατών σε συνθήκη ισορροπίας

Ωστόσο, η ίδια η ίδια η ιδεολογία που συνείχε αυτές τις πολιτικές επιλογές παρέμενε πάντα σχετικά δύσκολο να αντιστοιχηθεί με κάποια από τα παραδοσιακά πολιτικά ρεύματα. Αυτό ακριβώς δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ομιλία που έδωσε πριν από λίγες μέρες στο Valdai Discussion Club, ένα think tank που συνδέεται με την ευρύτερη οπτική του και στις συζητήσεις του οποίου δεν παραλείπει να συμμετέχει κάθε χρόνο. Μιλώντας στο Valdai Discussion Club ο Πούτιν δεν παρέλειψε να υπογραμμίσει ότι πριν από τριάντα χρόνια μπήκαμε σε μια «νέα εποχή» στην οποία διαμορφώθηκαν συνθήκες για το τέλος της στρατιωτικής, πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Αυτό διαμόρφωνε όρους για μια νέα ισορροπία και βιώσιμες διεθνείς σχέσεις σε όλα τα επίπεδα, χωρίς όμως αυτή η ισορροπία να επιτευχθεί.

Αυτό καθιστά τη σχετική επιδίωξη πιο επιτακτική εάν αναλογιστούμε ότι τόσο η ανάγκη αντιμετώπισης της επικείμενης κλιματικής αλλαγής όσο και η πανδημία έχουν αποδείξει  την ανάγκη συνεργασίας. Την ίδια στιγμή, κατά τον Πούτιν, τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα της ανθρωπότητας έχουν οξυνθεί, κυρίως οι μεγάλες ανισότητες του πλούτου και των ευκαιριών, στα όρια ακόμη και των επισιτιστικών κρίσεων. Στο παρελθόν ανάλογες συνθήκες όπως οι σημερινές συνθήκες θα είχαν πυροδοτήσει παγκόσμια σοκ, «όπως παγκοσμίους πολέμους ή αιματηρούς κοινωνικούς κατακλυσμούς», είπε χαρακτηριστικά ο Πούτιν, ενώ υπογράμμισε ότι ακόμη και στις αντιδράσεις απέναντι σε κάποια από τα περιοριστικά μέτρα για την πανδημία μπορούμε να διακρίνουμε βαθύτερες τάσεις κοινωνικής διαμαρτυρίας.

Απέναντι σε όλα αυτά ο Πούτιν αντιπρότεινε την ανάγκη για διεθνή συνεργασία, με αφετηρία την παραδοχή ότι θεμέλιο του διεθνούς συστήματος παραμένει το εθνικό κράτος, αλλά και μια νέα ισορροπία δυνάμεων που να δίνει μεγαλύτερο λόγο στις ανερχόμενες δυνάμεις και αναπτυσσόμενες χώρες. Για τον Πούτιν είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η παγκοσμιοποίηση κατέστησε άνευ σημασίας τα σύνορα και ότι μόνο κυρίαρχα κράτη μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των πολιτών τους, κάτι που φάνηκε και στην πανδημία.

Η ανάγκη ενός νέου συντηρητισμού

Συνεκτικό στοιχείο αυτής της γεωπολιτικής αντίληψης ένας νέος συντηρητισμός που είναι επιφυλακτικός απέναντι στις μεγάλες «επαναστατικές» αλλαγές και αναγνωρίζει την αξία των παραδόσεων. «Το κράτος και η κοινωνία δεν πρέπει να απαντούν ριζοσπαστικά στις ποιοτικές αλλαγές στην τεχνολογία, στις δραματικές αλλαγές στο περιβάλλον, ή την καταστροφή παραδοσιακών συστημάτων. Είναι ευκολότερο να καταστρέψεις από το να δημιουργήσεις, όπως όλοι ξέρουμε». Το απόσπασμα αυτό από την ομιλία του Πούτιν κάνει σαφή τον βαθύτερο συντηρητισμό της τοποθέτησης του Πούτιν.

Αυτό φαίνεται και από τον τρόπο που ο Πούτιν ουσιαστικά απορρίπτει την Οκτωβριανή Επανάσταση θεωρώντας ότι δεν επέτρεψε στη Ρωσία να αντιμετωπίσει τα προβλήματά που προκαλούσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος με αποτελεσματικό τρόπο και ταυτόχρονα οδήγησε στην κατάρρευση και την αποδιάρθρωση μιας μεγάλης δύναμης.

Οι επαναστάσεις δεν φέρνουν την κοινωνική πρόοδο

Για τον Πούτιν το πρόβλημα βρίσκεται σε οποιαδήποτε προσπάθεια να επιταχυνθεί η ιστορική διεργασία και να έρθει η πρόοδος με επαναστατικά μέσα. Και αυτό γιατί μια τέτοια προσπάθεια υπονομεύει τα αναγκαία ηθικά και αξιακά θεμέλια που πρέπει να έχει κάθε έθνος. Γι’ αυτόν τον λόγο και κάνει μια αναλογία ανάμεσα στους Μπολσεβίκους και τη σύγχρονη «πολιτική ορθότητα» και την “cancel culture”. Για τον Πούτιν οι Μπολσεβίκοι, στηριγμένοι στα «δόγματα του Μαρξ και του Ένγκελς» υποστήριξαν ότι ήθελαν να αλλάξουν όχι μόνο την οικονομία και την πολιτική αλλά και την ίδια την έννοια της ανθρώπινης ηθικής, καταστρέφοντας αξίες, τη θρησκεία και απορρίπτοντας την οικογένεια.

Κατά τη γνώμη του Πούτιν στη Δύση ο αγώνας ενάντια στις διακρίσεις έχει γίνει ένας «επιθετικός δογματισμός», που αμφισβητεί τους κλασσικούς του πνεύματος και που αντιμετωπίζει ακόμη και τα σενάρια των ταινιών και σειρών του Χόλυγουντ με τρόπο ανάλογο με το «τμήμα αγκιτάτσιας και προπαγάνδας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ». Ιδιαίτερα καταδικαστικός ήταν ο Πούτιν και για την αμφισβήτηση των παραδοσιακών έμφυλων ρόλων και το γεγονός ότι «τα παιδιά μαθαίνουν από πολύ νωρίς ότι ένα αγόρι μπορεί να γίνει ένα κορίτσι και αντιστρόφως».

Ο «υγιής συντηρητισμός»

Ο ίδιος ο Πούτιν δεν είχε πρόβλημα να θεωρήσει ότι αυτή η προσέγγιση είναι ένας «υγιής συντηρητισμός». Κατά τον Πούτιν, η «συντηρητική προσέγγιση δεν αφορά μια αδαή παραδοσιοκρατία, έναν φόβο για την αλλαγή ή ένα παιχνίδι περιορισμών, πολύ περισσότερο δεν σημαίνει να αναδιπλωθούμε στο καβούκι μας. Κυρίως αφορά το να βασιζόμαστε σε μια δοκιμασμένη παράδοση, τη διατήρηση και αύξηση του πληθυσμού, μια ρεαλιστική εκτίμηση εαυτού και άλλον, μια συνετή διαμόρφωση στόχων και μια θεμελιώδη απόρριψη του εξτρεμισμού ως μεθόδου».

Τι σηματοδοτεί η έμφαση στον συντηρητισμό

Πέραν του να καταδεικνύει ότι ο Πούτιν είναι πολύ περισσότερο ένα δημιούργημα της μετακομμουνιστικής Ρωσίας και μιας ιδιαίτερης εκδοχής ρωσικού συντηρητισμού (καθόλου τυχαία στον διάλογο με τον κοινό ο Πούτιν αναφέρθηκε στον Νικολάι Μπερντιάεφ) παρά της ΕΣΣΔ, η ομιλία αυτή καταδεικνύει την προσπάθεια να αναδειχθεί μια ιδεολογική απάντηση τόσο στο δυτικό φιλελευθερισμό και στις παραλλαγές της ριζοσπαστικής αριστεράς, θεωρώντας ότι και τα δύο ρεύματα βρίσκονται σε βαθιά κρίση.

Γι’ αυτόν τον λόγο και ο λόγος του παραπέμπει σε κλασικούς τόπους του ιστορικού συντηρητισμού: την επιμονή σε ένα συνεκτικό ηθικό πλαίσιο, τη διατήρηση των παραδοσιακών έμφυλων – και ευρύτερα κοινωνικών – ρόλων ως παράγοντα κοινωνικής συνοχής, και βέβαια την ιδιαίτερη εχθρότητα απέναντι σε οποιαδήποτε έννοια επαναστατικής αλλαγής και μετασχηματισμού.