Πώς κλάπηκαν τα μάρμαρα του Παρθενώνα: Πώς τα άρπαξε οΕλγιν
Τα Γλυπτά του Παρθενώνα, έχουν έρθει ξανά στο προσκήνιο, μετά τη συνέντευξη του Κυριάκου Μητσοτάκη στο BBC. Πρόκειται για τα εκπληκτικά Γλυπτά που άρπαξε, έκλεψε από τον Παρθενώνα ο Σκωτσέζος Λόρδος Έλγιν το 1801 και τα πούλησε στη βρετανική κυβέρνηση το 1816. Για σχεδόν δύο αιώνες τα γλυπτά φιλοξενούνται στο Βρετανικό Μουσείο – από όπου εκλάπησαν πρόσφατα πάρα πολλές αρχαιότητες – ως το επίκεντρο του ελληνικού τμήματός του. Το μουσείο υποστηρίζει ότι η απόκτησή τους ήταν μια νόμιμη πράξη διατήρησης. Οι επικριτές θεωρούν τα γλυπτά εμβληματικά του βρετανικού ιμπεριαλισμού, ενώ η πίεση για τον επαναπατρισμό τους, συνεχώς αυξάνεται.
Πώς πήρε ο Έλγιν τα Γλυπτά από τον Παρθενώνα
Ο Παρθενώνας κατασκευάστηκε μεταξύ 447 και 432 π.Χ., μια περίοδο καλλιτεχνικών και στρατιωτικών θριάμβων που θεωρείται η χρυσή εποχή της αρχαίας Ελλάδας. Οι Αθηναίοι είχαν εκδιώξει μια περσική εισβολή πριν από την κατασκευή του ναού, διατηρώντας τη δημοκρατία τους, και το έργο έγινε σύμβολο της μάχης που καθόρισε την εποχή. Ζωντανά ζωγραφισμένα γλυπτά και διακοσμητικά κοσμούσαν τον πολυτελή ναό για την προστάτιδα θεότητα της πόλης-κράτους, την Αθηνά, τη θεά της σοφίας και του πολέμου.
Ενενήντα δύο σκαλιστές μετόπες, τετράγωνοι όγκοι που τοποθετήθηκαν ανάμεσα στους κίονες, κοσμούσαν τους εξωτερικούς τοίχους του Παρθενώνα, απεικονίζοντας τον Τρωικό Πόλεμο και άλλες μυθολογικές μάχες. Σε όλο το μήκος του εσωτερικού θαλάμου του Παρθενώνα υπήρχε μια ζωφόρος που πιθανότατα απεικόνιζε μια πομπή προς την Ακρόπολη. Δύο γλυπτά αετώματα απεικονίζουν τη γέννηση της Αθηνάς και τη σύγκρουση μεταξύ της θεάς και του Ποσειδώνα για τη γη που θα γινόταν η Αθήνα. Όμως ο ναός βρέθηκε εγκαταλελειμμένος και σε άσχημη κατάσταση μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Οθωμανούς τον 15ο αιώνα.
Τα οθωμανικά στρατεύματα επαναχρησιμοποίησαν τον Παρθενώνα ως τζαμί
Τα οθωμανικά στρατεύματα επαναχρησιμοποίησαν τον Παρθενώνα ως τζαμί (κατασκευάστηκε ακόμη και μιναρές). Όμως περίπου το μισό μέρος του χώρου καταστράφηκε σε μια μάχη που ακολούθησε μεταξύ των Βενετών και των Οθωμανών. Τον Σεπτέμβριο του 1687, ένας βενετσιάνικος όλμος έπληξε το μνημείο, προκαλώντας έκρηξη που κατέστρεψε την οροφή του, αλλά γλίτωσε τα αετώματά του. Ο βρετανικός Τύπος δημοσιοποίησε τότε την ευαλωτότητα του μνημείου -«Είναι λυπηρό ότι τόσα θαυμαστά γλυπτά που σώζονται ακόμη γύρω από αυτό το οικοδόμημα είναι πολύ πιθανό να χαθούν από την αδαή περιφρόνηση», έγραψε ο Άγγλος αρχαιοδίφης Ρίτσαρντ Τσάντλερ το 1770- ενθαρρύνοντας τους δυτικούς ταξιδιώτες να λεηλατήσουν τους θησαυρούς του προς όφελος της διατήρησης. Η νομική τους δικαιολογία ήταν η σιωπηρή έγκριση των οθωμανικών αρχών.
Ο Σκωτσέζος ευγενής Τόμας Μπρους
Ο πρώην πρεσβευτής της Βρετανίας στην αυτοκρατορία, ο Σκωτσέζος ευγενής Τόμας Μπρους, έβδομος κόμης του Έλγιν και 11ος κόμης του Κινκάρντιν, είχε μεγαλύτερες φιλοδοξίες. Το 1799, εν μέσω της εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, στάλθηκε πίσω στην Ελλάδα για να προωθήσει στενότερες σχέσεις με τον Οθωμανό σουλτάνο Σελίμ Γ΄. Του ανατέθηκε να επιθεωρήσει και να δημιουργήσει εκμαγεία των μεγάλων μνημείων της χώρας, οπότε έφερε μαζί του μια ομάδα Βρετανών καλλιτεχνών με επικεφαλής τον ζωγράφο Giovanni Battista Lusieri. Αλλά μέχρι τότε ήταν δύσκολο να προσεγγίσει κανείς τον Παρθενώνα και τα οθωμανικά στρατεύματα απαιτούσαν υψηλές ημερήσιες πληρωμές για την πρόσβαση. Ο Έλγιν, που είχε ήδη στενότητα κεφαλαίων, απευθύνθηκε απευθείας στον σουλτάνο για ένα φιρμάνι, ή ειδική άδεια, για να ξεκινήσει το έργο του.
Η διαταγή
Στις 6 Ιουλίου του 1801, ο σουλτάνος εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή: «Όταν θέλουν να πάρουν κάποια κομμάτια πέτρας με παλιές επιγραφές και στοιχεία, να μην προβάλλεται καμία αντίσταση». Ο Έλγιν ερμήνευσε αυτό το γεγονός ότι ο ίδιος και η ομάδα του μπορούσαν όχι μόνο να δημιουργήσουν αντίγραφα του μνημείου, αλλά και να αποσυναρμολογήσουν και να εξάγουν κάθε κομμάτι που παρουσίαζε ενδιαφέρον. Μέρος της σημερινής συζήτησης για την αποκατάσταση έχει επικεντρωθεί στην ερμηνεία του Έλγιν για το φιρμάνι.
Μια σημαντική μελέτη του 1967 από τον Βρετανό ιστορικό William St. Clair κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η διφορούμενη γλώσσα αναφερόταν μάλλον σε αντικείμενα που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια ανασκαφών και όχι στην ίδια την πρόσοψη του Παρθενώνα. Η ομάδα του Έλγιν αφαίρεσε 15 μετόπες και 247 πόδια (75 μέτρα), δηλαδή περίπου το μισό της σωζόμενης ζωφόρου, συμπεριλαμβανομένου ενός γυναικείου γλυπτού από την στοά του Ερεχθείου και τεσσάρων θραυσμάτων από έναν μικρότερο ναό της Αθηνάς Νίκης που επίσης βρισκόταν στην Ακρόπολη. Το 1803, η συλλογή φορτώθηκε σε περίπου διακόσια κιβώτια και μεταφέρθηκε μέσω του λιμανιού του Πειραιά στην Αγγλία.
Τα Γλυπτά του Παρθενώνα φτάνουν στο Λονδίνο
Ο Έλγιν φανταζόταν ότι τα Γλυπτά θα χρησιμοποιούνταν για δημόσια έκθεση και σκόπευε να ανακατασκευάσει μέρος του Παρθενώνα. Ο Βενετσιάνος γλύπτης Αντόνιο Κανόβα προσφέρθηκε μάλιστα εθελοντικά για την ανάθεση. Ο Κανόβα, ωστόσο, απέρριψε το ενδεχόμενο, δηλώνοντας ότι «θα ήταν ιεροσυλία για οποιονδήποτε άνθρωπο να τα αγγίξει με σμίλη». Στην πραγματικότητα, εκείνη την εποχή, η κοινή γνώμη στο Λονδίνο ήταν διχασμένη ως προς την ορθότητα της απομάκρυνσης τους από την Ελλάδα. Ένας από τους πιο ηχηρούς επικριτές ήταν ο ρομαντικός ποιητής Λόρδος Μπάιρον, του οποίου το αφηγηματικό ποίημα Childe Harold’s Pilgrimage (Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ) κατακεραύνωνε τον βρετανικό ιμπεριαλισμό και αποκαλούσε την απομάκρυνση των γλυπτών «το τελευταίο φτωχό πλιάτσικο». Ο Μπάιρον υπαινίσσεται τον Έλγιν στα σχόλια του ποιήματός του με επίθετα όπως «συλητής» («spoiler»), «κλέφτης» («robber») και «βεβηλωτής» («violator»).
Διαμαρτυρίες
Ωστόσο, οι διαμαρτυρίες του ποιητή δεν τους συγκίνησαν όλους: τεράστια πλήθη συνέρρευσαν για να δουν τα γλυπτά το 1807, όταν ο Έλγιν τα εγκατέστησε σε ένα σπίτι κοντά στο Πικαντίλι του Λονδίνου. Το ενδιαφέρον του κοινού ώθησε τη βρετανική κυβέρνηση να εξετάσει την προσφορά του Έλγιν να τα πουλήσει στην εθνική συλλογή. Παρά τους τίτλους του, ο Έλγιν βρισκόταν σε σοβαρή οικονομική δυσχέρεια, αφού κάλυψε προσωπικά το κόστος μεταφοράς των γλυπτών στην Αγγλία. Συμπεριλαμβανομένων των δωροδοκιών για την ασφαλή διέλευση, το συνολικό τίμημα ήταν 74.000 λίρες Αγγλίας – που αντιστοιχούν σε περισσότερα από 1 εκατομμύριο δολάρια σήμερα. Το 1816, το Κοινοβούλιο δημιούργησε μια επιτροπή για να αξιολογήσει την προσφορά του Έλγιν, η οποία κοστολόγησε τα γλυπτά στις 35.000 λίρες. Η πώληση εγκρίθηκε με διαφορά δύο ψήφων.
Το 1832, τα γλυπτά μεταφέρθηκαν στην Αίθουσα Έλγιν του Βρετανικού Μουσείου – την ίδια χρονιά που η Ελλάδα κέρδισε την ανεξαρτησία της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις έχουν υποβάλει αίτηση για την επιστροφή των έργων. Τη δεκαετία του 1980, η κυβέρνηση ζήτησε επίσημα από το Βρετανικό Μουσείο να επαναπατρίσει τα γλυπτά, επικαλούμενη το γεγονός ότι η άδεια για την απομάκρυνσή τους δόθηκε από μια κατοχική αυτοκρατορία και όχι από την ελληνική κυβέρνηση.
Μια άλυτη συζήτηση για την επιστροφή τους
Σε συνέντευξή του στην ελληνική εφημερίδα «Τα Νέα» το 2021, ο τότε πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου, Μπόρις Τζόνσον, απέρριψε κάθε πιθανότητα επιστροφής των γλυπτών, δηλώνοντας ότι αποκτήθηκαν νόμιμα από τον Έλγιν. Το Βρετανικό Μουσείο υποστηρίζει ότι είναι ο καταλληλότερος διαχειριστής τους. Όμως οι διεθνείς επικριτές διαφωνούν, κατηγορώντας το μουσείο ότι στεγάζει τις ελληνικές και ασσυριακές συλλογές του υπό αμφίβολες συνθήκες.
Το 2018, εικόνες από διαρροή νερού στις ελληνικές αίθουσες κυκλοφόρησαν ευρέως στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, στις οποίες εκπρόσωπος του μουσείου απάντησε ότι «κανένα από τα γλυπτά δεν έχει υποστεί ζημιά και το θέμα έχει αντιμετωπιστεί».
Λεκέδες από νερό στην οροφή της αίθουσας με τις ελληνικές αρχαιότητες
Τον επόμενο χρόνο, η Ελληνίδα υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, ανέφερε σε δήλωσή της ότι «η εγκατάλειψη που φαίνεται στις φωτογραφίες από το Βρετανικό Μουσείο ενισχύει το δίκαιο αίτημα της Ελλάδας για την οριστική επιστροφή των γλυπτών στην Αθήνα και την επανένωσή τους με τον Παρθενώνα». Το 2020, η εφημερίδα Art Newspaper ανέφερε διαρροή σε μία από τις αίθουσες της Ασσυρίας κοντά στα Γλυπτά του Παρθενώνα. Η εφημερίδα δημοσίευσε επίσης φωτογραφίες από την κακή κατάσταση της οροφής των ελληνικών πινακοθηκών. Οι ζημιές χρονολογούνται από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι πινακοθήκες επλήγησαν κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού του Λονδίνου το 1940. (Τα Γλυπτά του Παρθενώνα μεταφέρθηκαν με ασφάλεια κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού.) Οι πινακοθήκες άνοιξαν ξανά το 1962, αλλά απαιτούσαν συνήθη συντήρηση.
Οι συζητήσεις σχετικά με την ασφάλεια αναζωπυρώθηκαν το 2021 μετά από έντονες βροχοπτώσεις που προκάλεσαν τη διείσδυση νερού στις ελληνικές αίθουσες του μουσείου. Μια εκπρόσωπος του Βρετανικού Μουσείου επιβεβαίωσε και πάλι ότι «υπήρξε κάποια εισροή νερού σε μία από τις [ελληνικές] αίθουσες», αλλά υποστήριξε ότι τα αντικείμενα ήταν ασφαλή.
Η παρέμβαση της UNESCO
Σε μια ιστορική κίνηση αυτό το φθινόπωρο, ένα συμβούλιο της UNESCO που είναι αρμόδιο για τη διευκόλυνση διμερών διαπραγματεύσεων μεταξύ χωρών σχετικά με το θέμα των πολιτιστικών αγαθών που μπορεί να έχουν αποκτηθεί με παράνομα μέσα ή κατά τη διάρκεια περιόδων αποικισμού συμβούλεψε επίσημα το Βρετανικό Μουσείο να επανεξετάσει τη στάση του σχετικά με τα γλυπτά του Παρθενώνα. Η επιτροπή προέτρεψε το μουσείο να ξαναρχίσει συνομιλίες με την ελληνική κυβέρνηση. Ήταν η πρώτη φορά που η διακυβερνητική επιτροπή της UNESCO για την επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών στις χώρες προέλευσης ψήφισε ομόφωνα να συμπεριλάβει ένα πρόσθετο κείμενο σχετικά με την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην ημερήσια διάταξή της από τότε που η Ελλάδα υπέβαλε για πρώτη φορά το αίτημα σε συνεδρίαση το 1984.
Η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου απέρριψε έκτοτε τη σύσταση, γράφοντας σε δήλωσή της στο Artnet News: «Διαφωνούμε με την απόφαση της Επιτροπής που υιοθετήθηκε στα καταληκτικά πρακτικά της συνεδρίασης και θέτουμε στην UNESCO ζητήματα σχετικά με τα γεγονότα και τη διαδικασία… Η θέση μας είναι ξεκάθαρη – τα Γλυπτά του Παρθενώνα αποκτήθηκαν νόμιμα, σύμφωνα με τον τότε νόμο. Το Βρετανικό Μουσείο λειτουργεί ανεξάρτητα από την κυβέρνηση και χωρίς πολιτικές παρεμβάσεις». Σε συνέντευξή του στο Greek City Times μετά τη σύσταση, η Λίνα Μενδώνη δήλωσε ότι το θέμα «είναι διακυβερνητικής φύσης -σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς της βρετανικής πλευράς ότι είναι θέμα του Βρετανικού Μουσείου- και κυρίως ότι η Ελλάδα έχει έγκυρη και νόμιμη αξίωση να απαιτήσει την επιστροφή των γλυπτών στον τόπο γέννησής τους».
