Από Έλληνες Ρωμαίοι, Βυζαντινοί και μετά ξανά Έλληνες.
Αυτοί που στα βιβλία της ιστορίας μας ονομάζονται Βυζαντινοί ουδέποτε χρησιμοποίησαν αυτό το όνομα για τον εαυτό τους. Τόσο αναντίστοιχη είναι αυτή η ονομασία με την ιστορική πραγματικότητα, που αν στα μέσα φερ’ ειπείν του 8ου μ.Χ. αιώνα αποκαλούσατε κάποιον κάτοικο της αυτοκρατορίας με αυτό το όνομα δεν θα είχε ιδέα για ποιο πράγμα μιλάτε. Τότε πώς αποκαλούσαν τον εαυτό τους; Μα φυσικά Ρωμαίους. Μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με έδρα τη Ρώμη, η Ανατολική με έδρα την Κωνσταντινούπολη θεωρούσε εαυτόν συνεχιστή της ρωμαϊκής παράδοσης. Και πράγματι ήταν.
Η δε ανάγκη της για εκ νέου συνένωση της αυτοκρατορίας αποδεικνύεται και από τις εκστρατείες του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα για ανακατάληψη της Ρώμης και της Ιταλίας, της Βόρειας Αφρικής και της Ισπανίας. Και πράγματι με πρωταγωνιστή τον χαρισματικό στρατηγό Βελισάριο, οι περισσότερες από αυτές ήταν επιτυχημένες. Οι κάτοικοι, λοιπόν, της αυτοκρατορίας ήταν Ρωμαίοι και το κράτος ήταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ή Ρωμανία. Αν το τελευταίο σας θυμίζει κάποιο βαλκανικό κράτος με λατινογενή γλώσσα δεν είναι τυχαίο. Το δε θρηνητικό άσμα από τον Πόντο για την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης τον 15ο αιώνα αναφέρει «πάρθεν η Ρωμανία».
Η επιβίωση του ονόματος
Στους αιώνες που ακολούθησαν την τουρκική κατάκτηση το όνομα Ρωμαίος μετεξελίχθηκε σε Ρωμιός και η γλώσσα σε ρωμέικα, με αυτές τις δύο έννοιες να επιβιώνουν σχεδόν ως τις μέρες μας. Και ενώ μετά την απελευθέρωση χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα με το όνομα Έλληνες, αν και με κάπως πιο λαϊκή χροιά, τα τελευταία σαράντα περίπου χρόνια ατόνησαν, αφήνοντας στη μοναξιά της τη λέξη ρωμιοσύνη στο ποιητικό μόνο πεδίο. Οι δε Τούρκοι έχουν έναν ευφυή τρόπο για να διαχωρίζουν τους Έλληνες που παρέμειναν στο κράτος τους από αυτούς της κυρίως Ελλάδας. Κι αυτό προκειμένουν να αποσωβήσουν την ταύτιση των δύο ομάδων. Έτσι οι πρώτοι είναι Ρουμ, δηλαδή Ρωμαίοι, ενώ οι δεύτεροι Γιουνάν, δηλαδή Ίωνες, εξ ου και το κράτος Γιουνανιστάν.
Ο υπαίτιος του Βυζαντίου
Πόθεν, λοιπόν, ο όρος Βυζαντινή Αυτοκρατορία και Βυζαντινοί; Ο πρώτος που τον χρησιμοποίησε -και τον καθιέρωσε- είναι ο θεωρούμενος πατέρας της Βυζαντινολογίας, ο Γερμανός Ιερώνυμος Βολφ. Και αυτό τον 16ο αιώνα. Σαν να λέμε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έλαβε αυτό το όνομα μετά την απώλεια της κρατικής της οντότητας. Γιατί όμως Βυζαντινοί; Ο Γερμανός λόγιος χρησιμοποίησε το όνομα του Βυζαντίου, της αρχαίας μεγαρικής πόλης με ιδρυτή τον Βύζαντα (εξ ου και το όνομα), πάνω στην οποία ο αυτοκράτορας και μετάπειτα άγιος της χριστιανικής εκκλησίας Κωνσταντίνος ίδρυσε τη νέα του πρωτεύουσα, τη Νέα Ρώμη.
Και πάλι όμως γιατί Βυζαντινοί; Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με επιστήμη, αλλά με πολιτική και ολίγον με ψυχολογία. Οι Δυτικοί ποτέ δεν θέλησαν να αποδεχθούν ότι η Ανατολική Αυτοκρατορία ήταν ο φυσικός συνεχιστής της Ρώμης και της παράδοσής της. Η μετονομασία τους, λοιπόν, σε Βυζαντινούς ήταν ένας εύκολος τρόπος να σπάσουν αυτόν τον δεσμό.
ο Ιερώνυμος Βολφ
Και οι Έλληνες;
Με το διάταγμα του Καρακάλλα το 212 μ.Χ η ρωμαϊκή ιθαγένεια επεκτάθηκε σε όλους τους ελεύθερους άνδρες της αυτοκρατορίας. Έτσι επί της ουσίας έκτοτε όλοι οι λαοί της αυτοκρατορίας ήταν Ρωμαίοι. Με την επικράτηση του χριστιανισμού το όνομα Έλληνες άρχισε σταδιακά να ταυτίζεται με το εθνικός-ειδωλολάτρης. Στην ουσία το όνομα αναβιώνει κατά την Παλαιολόγεια Αναγέννηση μετά τον 12ο αιώνα, αλλά κυρίως μεταξύ των λόγιων κύκλων. Και ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος χαρακτηρίζει εαυτόν Έλληνα. Ο απλός λαός είναι Ρωμαίοι. Με την απελευθέρωση και τη βαυαρική βασιλεία επιχειρήθηκε η σύνδεση με την αρχαία Ελλάδα και η λεγόμενη αποκάθαρση από το ενδιάμεσο «βδελυρό» διάστημα.
Ο αυτοκράτορας Καρακάλλας
