Βαθιά κάτω από τους δρόμους του Παρισιού, οι νεκροί «αφηγούνται» 1.000 χρόνια θανάτου στην πόλη: πόσοι είναι θαμμένοι στο λαβύρινθο των σηράγγων που αποτελούν τις Κατακόμβες, τι τους σκότωσε και πώς εξελίχθηκαν με την πάροδο των αιώνων οι ασθένειες που μπορεί να οδήγησαν στο θάνατό τους. Στην πρώτη επιστημονική μελέτη του χώρου, μια ομάδα αρχαιολόγων, ανθρωπολόγων, βιολόγων και γιατρών εξετάζει ορισμένους από τους σκελετούς περίπου 5-6 εκατομμυρίων ανθρώπων, τα οστά των οποίων πετάχτηκαν κυριολεκτικά σε φρεάτια λατομείων στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου. «Όσο εκπληκτικό κι αν φαίνεται, δεν έχει υπάρξει ποτέ σοβαρή επιστημονική μελέτη των Κατακομβών», δηλώνει στον Guardian ο Philippe Charlier, που ηγείται του προγράμματος. «Η έρευνά μας εξετάζει 1.000 χρόνια ιστορίας της δημόσιας υγείας στο Παρίσι και τα προάστιά του, της ιατρικής και της χειρουργικής που υποβλήθηκαν οι άνθρωποι και των ασθενειών που υπέστησαν. Οι Κατακόμβες είναι το ιδανικό μέρος για να πραγματοποιηθεί μια ανθρωπολογική και παλαιοανθρωπολογική μελέτη». Μια πινακίδα στην είσοδο των Κατακομβών, ενός δικτύου σηράγγων 300 χιλιομέτρων 20 μέτρα κάτω από τη γη, προειδοποιεί με κεφαλαία γράμματα τους 550.000 ετήσιους επισκέπτες: «Σταματήστε! Αυτή είναι η Αυτοκρατορία του Θανάτου».
Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, οι αρχές της πόλης αποφάσισαν να εκταφιάσουν τα πτώματα από το νεκροταφείο Les Innocents κοντά στη σημερινή αγορά Les Halles, στο κεντρικό Παρίσι, καθώς και από άλλα υπερπλήρη νεκροταφεία της πόλης, για λόγους υγείας. «Λέγεται ότι οι άνθρωποι έπιναν, έτρωγαν ή χόρευαν σε μια υπόγεια ταβέρνα ή ένα καμπαρέ, όταν ένας τοίχος κατέρρεε και πτώματα σε αποσύνθεση έπεφταν πάνω τους. Φανταστείτε τη σκηνή», λέει ο Charlier. «Τότε ήταν που οι αρχές συνειδητοποίησαν ότι τα νεκροταφεία του Παρισιού δεν μπορούσαν πλέον να απορροφήσουν τον αριθμό των νεκρών που θάβονταν. Αποφάσισαν ότι το μιάσμα ήταν επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία και έτσι συστάθηκε μια επιτροπή για να αποφασίσει τι θα γίνει με τα πτώματα. Η επίσημη αιτιολόγηση ήταν η δημόσια υγεία, αλλά υποψιάζομαι ότι με τη δημογραφική πίεση στο Παρίσι υπήρχε πραγματικό οικονομικό και χρηματοπιστωτικό ενδιαφέρον να ανακτηθεί η γη για ιδιοκτησία», συμπληρώνει.
Το 1788, υπό την κάλυψη της νύχτας, ξεκίνησε μια επιχείρηση για την απομάκρυνση εκατομμυρίων θαμμένων πτωμάτων. Τα ξέθαψαν και τα φόρτωσαν σε βοϊδάμαξες που διέσχιζαν την πόλη προς τα τότε προάστια. «Τους έριχναν απλώς στα εγκαταλελειμμένα φρεάτια των λατομείων, μέσα από τα οποία ανέβαζαν κάποτε την πέτρα που χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμηση του Παρισιού, και τους άφηναν στοιβαγμένους εκεί που έπεφταν», περιγράφει ο Charlier.
Μακάβρια διακόσμηση
Το 1810, ο γενικός επιθεωρητής των λατομείων, ο ευγενής Louis-Étienne Héricard de Thury, αποφάσισε ότι έπρεπε να επιδειχθεί κάποιος σεβασμός στους νεκρούς και τοποθέτησε κρανία και μακριά οστά – μηριαίο, κνήμη, βραχιόνιο – σε διακοσμητικούς τοίχους, γνωστούς ως hagues. Αλλά πίσω από τις επιμελώς διαμορφωμένες προσόψεις, χτισμένες σαν ξερολιθιές, τα υπόλοιπα οστά παρέμεναν σε ένα χάος, σαν μπάζα. Μετά την κατάρρευση ενός hague το 2022, δόθηκε η ευκαιρία στον Charlier και την ομάδα του από τα πανεπιστήμια των Βερσαλλιών και του Saint-Quentin-en-Yvelines, να μελετήσουν τον χώρο. Εκτός από την εξέταση των ακρωτηριασμών, των τρυπανισμών, των αυτοψιών και των ταριχεύσεων στις οποίες υποβλήθηκαν οι νεκροί, η μελέτη περιλαμβάνει αυτό που οι επιστήμονες αποκαλούν παλαιοπαθολογία για να προσδιοριστούν οι ασθένειες και οι παρασιτικές λοιμώξεις που υπέστησαν, καθώς και οι δηλητηριάσεις από βαρέα μέταλλα, όπως ο μόλυβδος, ο υδράργυρος, το αρσενικό και το αντιμόνιο.
Σύφιλη, λέπρα, πανούκλα…
Ο Charlier λέει ότι οι ασθένειες που αφήνουν ίχνη στα ανθρώπινα οστά, όπως η ραχίτιδα, η σύφιλη και η λέπρα, είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν, αλλά η εξαγωγή DNA από τα δόντια τούς επιτρέπει να εντοπίσουν μολυσματικούς παράγοντες όπως η πανούκλα που σκοτώνουν πολύ γρήγορα για να αφήσουν ίχνη. «Μπορούμε επίσης να δούμε, για παράδειγμα, αν η σύφιλη που σκότωσε κάποιον τον 16ο αιώνα είναι η ίδια με τη σύφιλη του σήμερα ή αν ο μολυσματικός παράγοντας της νόσου έχει μικρο-εξελιχθεί», πρόσθεσε. Μέχρι στιγμής, η ομάδα του Charlier σαρώνει οστά και λαμβάνει δείγματα. Λέει ότι η ραδιοχρονολόγηση, την οποία δεν έχουν ακόμη πραγματοποιήσει, θα τους επιτρέψει να καθορίσουν την ηλικία των οστών, ενώ η απλή καταμέτρηση θα δώσει μια πιο ακριβή εκτίμηση του αριθμού των σωμάτων στις κατακόμβες. Αναμένει ότι ο αριθμός θα ξεπεράσει τα 6 εκατομμύρια.
Το έργο βρίσκεται πλέον στο τρίτο έτος και η ομάδα θα παρουσιάσει τα πρώτα ευρήματά της πριν από το τέλος του έτους. Ο Charlier προβλέπει ότι το έργο θα ξεπεράσει την καριέρα του. «Το έργο είναι τεράστιο. Είναι έργο χωρίς τέλος. Νομίζω ότι τα παιδιά των μαθητών μου θα το συνεχίσουν και αυτό είναι καλό», λέει. Ο αριστοκράτης κόμης de Thury προτίμησε να μην κοιτάξει πολύ μακριά στο μέλλον. Όπως υπενθυμίζει στους επισκέπτες μία από τις επιγραφές που τοποθέτησε στις κατακόμβες: «Σκεφτείτε το πρωί ότι μπορεί να μην τη βγάλετε μέχρι το βράδυ και το βράδυ ότι μπορεί να μην τη βγάλετε μέχρι το πρωί».