Το gaslighting είναι μια από τις πιο καταστροφικές μορφές συναισθηματικής κακοποίησης που μπορεί να βιώσουν οι άνθρωποι, προκαλώντας τους να μην εμπιστεύονται τις δικές τους πραγματικότητες και αντιλήψεις. Η λέξη «gaslighting» φαίνεται να έχει μπει για τα καλά στο καθημερινό μας λεξιλόγιο, με τους ανθρώπους να τη χρησιμοποιούν περισσότερο από ποτέ – στην πραγματικότητα, ήταν η λέξη της χρονιάς του Merriam-Webster το 2022, με αύξηση 1740% στις αναζητήσεις. Αν και δεν είναι μια νέα λέξη, το gaslighting έχει αναδειχθεί ως λέξη της εποχής μας». Το Webster την ορίζει ως «η πράξη ή η πρακτική της χονδροειδούς παραπλάνησης κάποιου, ειδικά για δικό του όφελος». Ο όρος προέρχεται από ένα θεατρικό έργο του 1938 και στη συνέχεια στην κινηματογραφική του μεταφορά το 1944 «Gaslight». Στην ταινία, ο χειριστικός σύζυγος μιας γυναίκας αρχίζει σταδιακά να σβήνει τις λάμπες αερίου [gas light] στο σπίτι τους και να κάνει άλλες αλλαγές στο περιβάλλον τους. Όταν εκείνη το αναφέρει, της λέει ότι είναι ξεχασιάρα, ότι φαντάζεται πράγματα και ότι συμπεριφέρεται περίεργα και την απομονώνει από τους άλλους ώστε να μην μπορεί να ελέγξει την πραγματικότητα. Σύντομα, αρχίζει να αμφιβάλλει για την ίδια της τη λογική, επειδή το πιο κοντινό της πρόσωπο, στο οποίο βασίζεται, της λέει ότι όσα αντιλαμβάνεται ότι συμβαίνουν είναι όλα στο μυαλό της.
Συμβαίνει παντού (και πάντοτε)
«Το gaslighting σε στενές, διαπροσωπικές σχέσεις είναι πιο δύσκολο να εντοπιστεί», λέει η Amelia Kelley, Ph.D., θεραπεύτρια και συγγραφέας του «Gaslighting Recovery For Women: The Complete Guide to Recognizing Manipulation and Achieving Freedom from Emotional Abuse». «Το Gaslighting είναι μια από τις πιο καταστροφικές μορφές συναισθηματικής κακοποίησης που μπορεί να βιώσουν οι άνθρωποι, προκαλώντας τους να μην εμπιστεύονται τις δικές τους πραγματικότητες και αντιλήψεις και να πιστεύουν ακόμη και ότι έχουν ψυχική ασθένεια», λέει η Kelley. Αλλά δεν συμβαίνει μόνο σε ερωτικές σχέσεις. Μπορεί να συμβεί στον εργασιακό χώρο, στην οικογένεια, ακόμη και στο ιατρείο του παθολόγου σας.
Τι ακριβώς είναι το gaslighting;
Με απλά λόγια, το gaslighting είναι μια μορφή συναισθηματικής κακοποίησης, όπου κάποιος χειραγωγείται ώστε να «αμφισβητήσει τις αντιλήψεις, τις εμπειρίες ή την κατανόηση των γεγονότων», σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση (APA). Gaslighting είναι όταν κάποιος «προσπαθεί να κάνει ένα άλλο άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων να αμφισβητήσει τις δικές τους πεποιθήσεις ή τη δική τους πραγματικότητα», εξηγεί η Danielle Hairston, M.D., επίκουρη καθηγήτρια ψυχιατρικής και διευθύντρια εκπαίδευσης ειδικευόμενων ψυχιάτρων στο Πανεπιστήμιο Howard.
30 κοινές φράσεις που χρησιμοποιούν συχνά οι gaslighters
«Πρέπει να ηρεμήσεις»
Εκφράζετε τα συναισθήματά σας – με πάθος, ακόμα και αναστατώνοντας όταν νιώθετε ότι δεν σας ακούνε – και ο gaslighter σας αποφασίζει ότι το πρόβλημα είναι ο τρόπος που εκφράζετε τα συναισθήματά σας, όχι αυτά που έχετε να πείτε. Αυτό ονομάζεται «ευτελισμός» και είναι ένας τρόπος να μην αντιμετωπίζετε τα συναισθήματά σας. Μπορεί επίσης να σας κάνει ακόμα πιο θυμωμένους, κάτι που φαίνεται να «αποδεικνύει» ότι πρέπει να ηρεμήσετε.
«Είσαι σίγουρη/ος ότι δεν το ονειρεύτηκες αυτό;»
Αυτή η φράση είναι ένας τρόπος για να σας κάνει να αμφιβάλλετε για τη μνήμη σας, ώστε να ξεφύγουν από μια δέσμευση ή από κάτι που είπαν στο παρελθόν. Μπορεί να σας κάνει να νιώσετε βαθιά αποπροσανατολισμένοι.
«Ανησυχώ πραγματικά για σένα»
Αυτό εξαρτάται από το πλαίσιο, φυσικά. Αλλά αν χρησιμοποιηθεί από έναν gaslighter, μπορεί να είναι ένας άλλος τρόπος υποβάθμισης, καλυμμένος μέσα σε μια υποτιθέμενη ανησυχία για την ευημερία σας.
«Λυπάμαι αν είσαι θυμωμένος/η»
Το πλαίσιο, και πάλι, είναι το παν. Με την πρώτη ματιά, ένα άτομο που ζητάει συγγνώμη που είσαι αναστατωμένος δεν φαίνεται να είναι κάτι σπουδαίο. Αλλά αυτή η φράση συχνά ακολουθείται αμέσως από ένα «αλλά» και μια ολόκληρη λίστα με λόγους για τους οποίους κάνετε λάθος που είστε θυμωμένος.
«Ξέρεις ότι δεν θα σε πλήγωνα ποτέ επίτηδες»
Αυτό θα μπορούσε να είναι μέρος μιας ειλικρινούς συγγνώμης. Αλλά προερχόμενο από έναν gaslighter που σας έκανε κάτι οδυνηρό (ίσως επανειλημμένα), το «επίτηδες» κάνει… πολλή δουλειά σε αυτή την πρόταση. «Είναι ένας τρόπος να μην αναλαμβάνεις την ευθύνη», λέει η Kelley. Φαίνεται επίσης να είναι ένα τέχνασμα για να κερδίσει τη συμπάθειά σας, επειδή ήταν ένα «ατύχημα». Στο χειρότερο σενάριο, είναι μια δικαιολογία για την κακοποίηση που ισχυρίζονται ότι δεν μπορούν να ελέγξουν. Λέγοντας ότι «ξέρετε» ότι δεν θα σας έκαναν ποτέ κακό, ενώ σας έχουν κάνει κακό στο παρελθόν, μπορεί να σας κάνει να αμφισβητήσετε περαιτέρω τις αντιλήψεις σας.
«Το έκανα για το δικό σου καλό»
Δίνει στο άτομο περισσότερο έλεγχο πάνω σας και προκαλεί μεγαλύτερη σύγχυση, κάνοντάς σας να νιώθετε ότι δεν μπορείτε να λειτουργήσετε χωρίς το άτομο. Ένα παράδειγμα αυτού είναι η οικονομική κακοποίηση, όπου το ένα άτομο υπονοεί ότι το άλλο είναι «κακό με τα χρήματα» και παίρνει τον απόλυτο έλεγχο της πληρωμής λογαριασμών και τα παρόμοια, έτσι ώστε το άλλο άτομο να γίνεται πιο εξαρτημένο. Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται αυτή η φράση είναι απλώς να υπονοείται ότι δεν ξέρετε τι είναι καλό για τη δική σας ζωή, επειδή οι αντιλήψεις σας είναι λανθασμένες.
«Δεν είμαι σίγουρος ότι οι γύρω σου σκέφτονται το συμφέρον σου»
Είναι πιθανότατα μια τακτική για να σας απομονώσει από τους ανθρώπους που εμπιστεύεστε και να καταλήξετε να βασίζεστε περισσότερο σε αυτό το άτομο, αποκλείοντας τους ανθρώπους που μπορούν να σας δώσουν μια διαφορετική προοπτική.
«Είσαι πολύ συναισθηματική/ος»
Αυτή είναι άλλη μια προσπάθεια να ευτελίσετε τα συναισθήματα κάποιου – το πρόβλημα είναι τα συναισθήματά σας, όχι ό,τι έκανε ο άλλος για να τα προκαλέσει. Υποδεικνύει επίσης την υποτίμηση των συναισθημάτων προς όφελος της λογικής, η οποία παρουσιάζεται από τον gaslighter ως κάπως ανώτερη και πιο «ελεγχόμενη».
«Ω ναι, η ζωή σου είναι τόσο δύσκολη»
Φυσικά αυτό λέγεται σαρκαστικά όταν εκφράζετε τη δυσαρέσκειά σας για κάτι. Είναι ευθέως εξευτελιστικό, κάνοντάς σας να νιώθετε ότι οι δυσκολίες σας δεν θα έπρεπε να σας φαίνονται τόσο δύσκολες όσο είναι, και θα ήταν εξαιρετικά εύκολες για όλους τους άλλους. Υπονοεί επίσης ότι δεν έχετε κανένα δικαίωμα να παραπονιέστε επειδή η ζωή σας δεν είναι, στην πραγματικότητα, δύσκολη ή τόσο δύσκολη όσο των άλλων ανθρώπων.
«Ποτέ δεν συμφώνησα σε αυτό – από πού σου ήρθε αυτή η ιδέα;»
Αυτό είναι ευθεία άρνηση, λέει η Kelley, και αν το άτομο είναι ένας κακοποιητικός, κακοήθης gaslighter, δεν θα παραδεχτεί ποτέ ότι όντως συμφώνησε σε ό,τι κι αν είναι αυτό. Αυτός ο τύπος άρνησης συμβαίνει μερικές φορές με μέλη της οικογένειας που μπορεί να σας κάνει να αμφιβάλλετε για τη μνήμη σας. Σε μια επαγγελματική ή ερωτική σχέση, μπορεί να είναι πολύ αποσταθεροποιητική.
«Απλώς νομίζεις ότι αυτό εννοείς – δεν είναι αυτό που πραγματικά εννοείς»
Όχι μόνο δεν ξέρετε τι εννοείτε, αλλά ο gaslighter γνωρίζει το δικό σας μυαλό καλύτερα από εσάς. Εκεί είναι που κάνεις το άτομο να αμφιβάλλει για την ικανότητά του και την εσωτερική του πραγματικότητα.
«Δεν το θέλεις πραγματικά αυτό»
Αυτό που συνήθως σημαίνει είναι: «Δεν θέλω να έχεις αυτό που θέλεις», αλλά με το να το διατυπώνει με αυτόν τον τρόπο, υπονοεί ότι ο gaslighter σας γνωρίζει καλύτερα από ό,τι εσείς γνωρίζετε τον εαυτό σας.
«Εγώ ξέρω γι’ αυτά τα πράγματα»
Αυτή η φράση δεν είναι πάντα gaslighting. Αλλά σε ορισμένα πλαίσια, όταν το ένα άτομο έχει περισσότερη δύναμη από το άλλο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να κάνει το άλλο άτομο να νιώσει ότι δεν πρέπει να εμπιστευτεί τη δική του εμπειρία ή άποψη. Συμβαίνει συχνά σε ένα ιατρικό περιβάλλον. «Πηγαίνετε και λέτε: «Έχω αυτά τα συμπτώματα και το έψαξα»», λέει. «Και ο γιατρός λέει, «Αλήθεια; Δρ. Google; Εγώ είμαι ο επαγγελματίας». Αυτός ο τύπος gaslighting δεν είναι κακόβουλος, δεδομένου ότι ο γιατρός δεν προσπαθεί να σας ελέγξει τόσο πολύ όσο να προστατεύσει τη δική του εικόνα, αλλά μπορεί να είναι και πάλι επιβλαβής και αποτελεί μια μορφή απομόνωσης.
«Είσαι τρελός/η»
Αυτή είναι μια συνηθισμένη φράση που χρησιμοποιούν οι gaslighters για να αποφύγουν να αναλάβουν την ευθύνη ή να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους.
«Ακόμη και ο τάδε νομίζει ότι κι εσύ είσαι τρελός/η»
Δεδομένου ότι η απομόνωση είναι μια βασική τακτική του gaslighting, οι δράστες προσπαθούν να σας κάνουν να νιώσετε μόνοι ή ανίσχυροι. Συνήθως, αντί να χρησιμοποιούν συγκεκριμένα ονόματα, οι gaslighters χρησιμοποιούν γενικούς όρους όπως: «όλοι πιστεύουν ότι κάτι δεν πάει καλά με σένα» ή «όλοι οι φίλοι μας ξέρουν ότι έχεις προβλήματα».
«Δεν συνέβη έτσι»
Το να λέτε σε ένα θύμα ότι κάτι δεν συνέβη ποτέ ή ότι συνέβη διαφορετικά από ό,τι θυμάται είναι μια κρυφή μορφή gaslighting. Προκαλεί σε κάποιον να αμφιβάλλει για τις αντιλήψεις του και να νιώθει σύγχυση.
«Αυτό δεν συνέβη ποτέ»
Το να σας κάνει να αμφιβάλλετε για τη μνήμη ή την πραγματικότητά σας είναι μια κρυφή, passive-aggressive τακτική του gaslighting. Το να λέτε σε κάποιον ότι κάτι δεν συνέβη είναι μια συνηθισμένη φράση που υποβαθμίζει τις εμπειρίες και τα συναισθήματα κάποιου. Αυτό το σχόλιο μπορεί να είναι ιδιαίτερα επιβλαβές αν περιστρέφεται γύρω από ένα τραυματικό γεγονός.
«Δεν εννοούσα αυτό»
Αυτή η δήλωση επιτρέπει σε έναν gaslighter να αποφύγει να αναλάβει την ευθύνη. Η απαξίωση της γνώμης, της προσωπικής εμπειρίας, της αξιοπιστίας ή της νοημοσύνης ενός ατόμου είναι κοινές τακτικές gaslighting.
«Αν νοιαζόσουν για μένα, θα…»
Στις ερωτικές σχέσεις, ένας gaslighter μπορεί να χρησιμοποιήσει την αγάπη του συντρόφου του εναντίον του ως έναν τρόπο να δικαιολογήσει τη δική του κακή συμπεριφορά. Έτσι θα πουν πράγματα όπως: «Αν νοιαζόσουν για μένα, θα με άφηνες να κοιτάξω το τηλέφωνό σου», γεγονός που αναγκάζει το θύμα να καταρρίψει τα όριά του. Ο σκοπός είναι να υπονομεύσουν την αίσθηση της πραγματικότητας και να σε κάνουν να νιώσεις ότι δεν μπορείς να εμπιστευτείς τον εαυτό σου.
«Πάντα μεγεθύνεις τα πράγματα»
Το να κατηγορείς κάποιον ότι αντιδρά υπερβολικά ευτελίζει τα συναισθήματα του θύματος και τον κάνει να νιώθει ότι η κρίση του για την κατάσταση είναι στρεβλή και λανθασμένη.
«Αυτός είναι ο λόγος που δεν έχεις φίλους»
Αυτή η δήλωση έχει σκοπό να επιτεθεί στην αυτοεκτίμηση κάποιου και να τον αποξενώσει από τους άλλους – έτσι ώστε να εξαρτάται περισσότερο από τον gaslighter. Οι δράστες μπορεί επίσης να επιτεθούν στους φίλους ή τις οικογένειές σας ή να σας προτείνουν να μείνετε μακριά από ορισμένους ανθρώπους.
«Μην αναστατώνεσαι τόσο πολύ με αυτό»
Παρόμοια με το να λέτε σε κάποιον ότι είναι τρελός ή ότι αντιδρά υπερβολικά, αυτή η δήλωση απαξιώνει ή ελαχιστοποιεί τη νοημοσύνη, τα συναισθήματα ή την αξιοπιστία του θύματος. Ουσιαστικά λέει σε κάποιον πώς θα έπρεπε να αισθάνεται, κάνοντάς τον ενδεχομένως να ανησυχεί ότι δεν αντιδρά κατάλληλα.
«Δεν αντέχεις το αστείο»
Οι gaslighters συχνά το λένε αυτό για να ξεφύγουν από τα κακόβουλά τους σχόλια. Μπορεί επίσης να αρχίσουν να λένε άσχημα πράγματα με αστείο τρόπο για να εξομαλύνουν την κατάσταση.
«Δεν έχεις ιδέα για το ____»
Οι χειριστές συχνά κατηγορούν κάποιον άλλον για ένα πρόβλημα σε μια σχέση, ενώ παράλληλα αποσπούν την προσοχή από τον εαυτό τους. Για παράδειγμα, οι gaslighters μπορεί να λένε: «Δεν έχεις ιδέα πώς να διαχειρίζεσαι τα χρήματα. Είμαστε χρεωμένοι εξαιτίας σου», ενώ στην πραγματικότητα, ο gaslighter είναι αυτός που ξοδεύει υπερβολικά.
«Με ανάγκασες να κάνω ___»
Η σύγχυση του θύματος είναι χαρακτηριστικά του gaslighting, και οι δράστες συχνά αρνούνται να αναλάβουν την ευθύνη για τις πράξεις τους. Οι gaslighters μπορεί να κατηγορούν το θύμα τους ότι τους προκαλεί σκόπιμα.
«Είμαι ο μόνος υπεύθυνος/η σε αυτή τη σχέση»
Ο σκοπός είναι να υπονομεύσει την αίσθηση της πραγματικότητας και να σε κάνει να νιώσεις ότι δεν μπορείς να εμπιστευτείς τον εαυτό σου.
«Τα παιδιά ξέρουν ότι δεν είσαι καλός γονιός»
Αυτό το σχόλιο έχει στόχο να προκαλέσει «γονική αποξένωση» η οποία κάνει τα θύματα να αμφισβητούν τις πράξεις τους, μειώνει την αυτοεκτίμησή τους και τα κάνει να πιστεύουν ότι οι άλλοι σκέφτονται άσχημα γι’ αυτά.
«Ποιον θα πιστέψουν; Εσένα ή εμένα;»
Το gaslighting συνήθως χαρακτηρίζεται από μια άνιση δυναμική εξουσίας. Αυτό το σχόλιο μπορεί να προέρχεται από το αφεντικό σας ή από έναν σύζυγο που μπορεί να έχει μεγαλύτερη επιρροή στην κοινότητα, σε μια προσπάθεια να σας κάνει να νιώσετε ανίσχυροι.
«Είσαι πολύ ευαίσθητος/η»
Αν προσπαθήσετε να εκφράσετε πληγωμένα ή άλλα συναισθήματα, ένας gaslighter μπορεί να πει αυτό για να ακυρώσει τα συναισθήματά σας. Ο καλύτερος τρόπος για να απαντήσετε είναι να σταθείτε στο ύψος σας και να πείτε: Λοιπόν, δεν αισθάνομαι ότι είμαι ευαίσθητη. Προσπαθώ να καταλάβω την άποψή μου και να εκφραστώ.
«Με έχεις βάλει στο μάτι, ε;»
Η μετατόπιση των ευθυνών είναι μια κοινή τακτική gaslighting. Το να κατηγορείτε το θύμα ότι είναι ο gaslighter προκαλεί σύγχυση, το κάνει να αμφισβητεί την κατάσταση και στρέφει την προσοχή μακριά από την επιβλαβή συμπεριφορά του πραγματικού gaslighter.
Τα σημάδια που δείχνουν ότι γίνεστε θύμα gaslighting
Οι gaslighters χειραγωγούν εκτρέποντας ή μεταθέτοντας την ευθύνη ή αρνούμενοι ευθέως ότι κάτι συνέβη.
Αν βιώνετε gaslighting, μπορεί:
Να αμφιβάλλετε για τα συναισθήματα, τις πεποιθήσεις, τις σκέψεις και την πραγματικότητά σας
Να αμφισβητείτε τις αντιλήψεις και την κρίση σας
Να αισθάνεστε μόνοι, ανίσχυροι ή ανεπαρκείς
Να αισθάνεστε μπερδεμένοι
Να απολογείστε συχνά
Αναρωτιέστε για τα συναισθήματα, τις αναμνήσεις και τις αποφάσεις σας
Ανησυχείτε ότι είστε πολύ ευαίσθητοι ή ότι κάτι δεν πάει καλά με εσάς
Δυσκολεύεστε να πάρετε αποφάσεις
Νομίζετε ότι οι άλλοι σας αντιπαθούν χωρίς λόγο
Πώς λαμβάνει χώρα το gaslighting;
Μπορεί να συνδέετε το gaslighting με ερωτικές σχέσεις, όπου μπορεί να είναι μια μορφή ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Και, όντως είναι. Όμως, το gaslighting μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε σχέση – με σύντροφο, σύζυγο, φίλο, αδελφό, συνάδελφο ή αφεντικό – όπου κάποιος προσπαθεί να ασκήσει εξουσία πάνω σε ένα άλλο άτομο και να το χειραγωγήσει. Το gaslighting έχει τις ρίζες του στις κοινωνικές ανισότητες, συμπεριλαμβανομένης της φυλής και του φύλου, και είναι συνηθισμένο σε περιπτώσεις όπου υπάρχει διαφορά δύναμης, σύμφωνα με μια έκθεση της Αμερικανικής Κοινωνιολογικής Επιθεώρησης. Εμφανίζεται σε καταστάσεις όπου κάποιος αισθάνεται αμυντικός, όπως σε διαφωνίες και διαφωνίες.
