Παπανδρέου Καστελόριζο: Όταν το Καστελόριζο έγινε σύνορο ανάμεσα σε δύο εποχές
Στις 23 Απριλίου 2010, ένα μικρό νησί του Αιγαίου, συνηθισμένο στη σιωπή και την απομόνωση, βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της ιστορίας. Εκεί, με φόντο τα καταγάλανα νερά και τα πολύχρωμα σπιτάκια, ο Πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου ανακοίνωνε μια απόφαση που θα άλλαζε για πάντα τη συλλογική μοίρα του ελληνικού λαού: την επίσημη προσφυγή της Ελλάδας στον ευρωπαϊκό μηχανισμό στήριξης. Ή, όπως έμεινε στη μνήμη όλων, την είσοδο στα μνημόνια. Δεν ήταν απλώς μια οικονομική ανακοίνωση. Ήταν το πολιτικό και ψυχολογικό σοκ μιας χώρας που έβλεπε τις βεβαιότητες της Μεταπολίτευσης να καταρρέουν. Ένα «σκάφος έτοιμο να βυθιστεί», όπως περιέγραψε ο ίδιος ο Πρωθυπουργός, παραδόθηκε στον ωκεανό της επιτήρησης και των σκληρών μέτρων λιτότητας.
Η πορεία προς το διάγγελμα είχε ξεκινήσει μήνες νωρίτερα. Στις 20 Οκτωβρίου 2009, ο Υπουργός Οικονομικών Γιώργος Παπακωνσταντίνου αποκάλυψε στο Ecofin ότι το έλλειμμα για το 2009 δεν ήταν 6%, όπως ισχυριζόταν η προηγούμενη κυβέρνηση, αλλά 12,5%. Η είδηση έπεσε σαν βόμβα. Οι αγορές αντέδρασαν άμεσα: οι οίκοι αξιολόγησης άρχισαν να υποβαθμίζουν τη χώρα και τα spreads των ελληνικών ομολόγων ανέβαιναν ανεξέλεγκτα. Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 είχε ήδη προκαλέσει ασφυξία, αλλά τα διαρθρωτικά προβλήματα της Ελλάδας — πελατειακό κράτος, υψηλό χρέος, φοροδιαφυγή — είχαν διαμορφώσει έναν εκρηκτικό μηχανισμό. Η Ελλάδα βρισκόταν ένα βήμα πριν τον γκρεμό.
Πριν το Καστελόριζο, είχαν ήδη ληφθεί σκληρά μέτρα. Το Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 2010, ανακοινώθηκαν περικοπές σε μισθούς και επιδόματα, αυξήσεις φόρων και επιβαρύνσεις στην αγορά. Η κυβέρνηση δήλωνε ότι αυτά επαρκούσαν για να αποφύγουμε την ανάγκη δανεισμού από το ΔΝΤ. Ωστόσο, το έδαφος ήδη είχε στρωθεί. Όπως αποκάλυψε αργότερα ο Ντομινίκ Στρος-Καν, οι διαπραγματεύσεις με την ελληνική πλευρά είχαν ξεκινήσει μήνες πριν το διάγγελμα. Το μήνυμα του Πρωθυπουργού από το Καστελόριζο ήταν η επισημοποίηση του αδιεξόδου. Ανακοίνωσε την ενεργοποίηση του ευρωπαϊκού μηχανισμού στήριξης και την έναρξη μιας δύσκολης πορείας. Με αναφορές στη θάλασσα και την Ιθάκη, προσπάθησε να ντύσει την ανακοίνωση με εθνικούς συμβολισμούς. Αλλά η πραγματικότητα ήταν ωμή: η χώρα έμπαινε σε ένα καθεστώς πρωτοφανούς επιτήρησης.
Η κοινωνική θύελλα
Το πρώτο πακέτο μέτρων λιτότητας δεν ήταν το τέλος, αλλά η αρχή. Ακολούθησε ένα τρίτο, ακόμα σκληρότερο, στις 2 Μαΐου 2010. Κατάργηση δώρων, μειώσεις συντάξεων, αύξηση του ΦΠΑ, αλλαγές στο εργασιακό και ασφαλιστικό. Οι αντιδράσεις ήταν άμεσες. Οι απεργίες της ΑΔΕΔΥ και της ΓΣΕΕ διαδέχονταν η μία την άλλη. Ο κόσμος έβγαινε στους δρόμους μαζικά. Στις 5 Μαΐου 2010, κατά τη διάρκεια γενικής απεργίας, η πορεία στην Αθήνα βάφτηκε με αίμα: τρεις εργαζόμενοι της τράπεζας Marfin, ανάμεσά τους και μια έγκυος γυναίκα, σκοτώθηκαν από εμπρηστική επίθεση. Ήταν το απόλυτο σοκ, το πρώτο θύμα της οικονομικής κρίσης που δεν μετρούσε σε αριθμούς, αλλά σε ανθρώπινες ζωές.
Η κυβέρνηση Παπανδρέου δεν άντεξε την πίεση. Παρέδωσε τη σκυτάλη στην κυβέρνηση Παπαδήμου. Το 2012, η κυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου υπέγραψε το δεύτερο μνημόνιο και το 2015, η κυβέρνηση Τσίπρα το τρίτο. Η χώρα μπήκε σε έναν φαύλο κύκλο μέτρων, διαπραγματεύσεων, αξιολογήσεων και κοινωνικής αποδόμησης. Το διάγγελμα του Παπανδρέου στο Καστελόριζο δεν είναι απλώς μια στιγμή στην πολιτική ιστορία. Είναι το σημείο τομής ανάμεσα σε δύο εποχές: η προ κρίσης Ελλάδα και η Ελλάδα της επιτήρησης. Για πολλούς, είναι η αρχή της αμφισβήτησης του πολιτικού συστήματος, της εμπιστοσύνης στους θεσμούς, του κοινωνικού συμβολαίου που έμοιαζε μέχρι τότε ακλόνητο. Από τότε, η Ελλάδα προσπαθεί να ισορροπήσει σε μια νέα κανονικότητα. Αλλά η μνήμη του Καστελόριζου δεν έχει σβήσει. Είναι το σύνορο όπου η αθωότητα της Μεταπολίτευσης χάθηκε, κι άρχισε μια νέα, πιο σκληρή, πιο απαιτητική εποχή.
