Καθώς ο πλανήτης εισέρχεται σε μια νέα εποχή πληθυσμιακής συρρίκνωσης, με ιδιαίτερη ένταση στον ανεπτυγμένο κόσμο, το Ισραήλ προβάλλει ως μια εντυπωσιακή δημογραφική εξαίρεση. Την ώρα που οι περισσότερες χώρες της Δύσης βλέπουν τους δείκτες γονιμότητας να υποχωρούν σταθερά κάτω από το όριο αναπλήρωσης των γενεών, το Ισραήλ διατηρεί έναν από τους υψηλότερους ρυθμούς γεννήσεων στον αναπτυγμένο κόσμο – γεγονός που εντυπωσιάζει αλλά και προβληματίζει ως προς τις κοινωνικές και πολιτικές του ρίζες. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, ο δείκτης γονιμότητας του Ισραήλ (TFR) εκτιμάται το 2023 στο 2,84 παιδιά ανά γυναίκα, παραμένοντας σαφώς πάνω από το «όριο αναπλήρωσης» του 2,1. Για λόγους σύγκρισης, το μέσο ποσοστό γονιμότητας στις χώρες του ΟΟΣΑ ανέρχεται μόλις στο 1,5. Αυτή η δημογραφική ζωτικότητα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη γενικευμένη τάση που παρατηρείται στην Ευρώπη, την Ανατολική Ασία, αλλά και σε μεγάλο μέρος του αραβικού κόσμου.
Στον πυρήνα της ισραηλινής ιδιαιτερότητας βρίσκεται η σύνθεση του πληθυσμού της χώρας. Η υπερορθόδοξη (Χαρεδί) κοινότητα, που αποτελεί περίπου το 12% του συνολικού πληθυσμού, εμφανίζει εξαιρετικά υψηλό δείκτη γεννήσεων, αγγίζοντας τα 6,48 παιδιά ανά γυναίκα την περίοδο 2020–2022 – αριθμοί συγκρίσιμοι μόνο με εκείνους της υποσαχάριας Αφρικής. Αυτός ο πληθυσμός διαβιεί σε βαθιά συντηρητικές, κλειστές κοινότητες, με έντονη θρησκευτική πίστη, όπου η οικογένεια θεωρείται θεμελιώδης κοινωνική μονάδα. Οι γυναίκες συχνά φέρουν το βάρος της οικονομικής στήριξης των πολυμελών οικογενειών, καθώς οι άνδρες αφιερώνονται κυρίως στη μελέτη των ιερών κειμένων. Παρότι αυτή η συνθήκη έχει οδηγήσει σε μια ήπια κάμψη του δείκτη γονιμότητας των Χαρέντι τις τελευταίες δύο δεκαετίες – από 7,3 σε 6,48 – η κοινότητα εξακολουθεί να λειτουργεί ως πληθυσμιακή ατμομηχανή. Την ίδια στιγμή, οι μουσουλμανικές μειονότητες της χώρας, που αποτελούν σχεδόν το 20% του πληθυσμού, παρουσιάζουν επίσης υψηλότερους δείκτες από τον γενικό μέσο όρο (2,87 το 2022), αν και τα στοιχεία δείχνουν σημαντική πτώση σε βάθος χρόνου. Μόλις πριν από δύο δεκαετίες, το TFR των Ισραηλινών μουσουλμάνων έφτανε το 4,55. Αντίθετα, το TFR των εβραϊκών κοινοτήτων έχει αυξηθεί κατά 15% σε σχέση με είκοσι χρόνια πριν – γεγονός που φανερώνει μια βαθύτερη εθνική και κοινωνική μεταβολή.
Θρησκεία, εθνικισμός και οικογένεια: Το τρίγωνο της γονιμότητας
Οι αιτίες αυτής της δημογραφικής αντοχής είναι πολυπαραγοντικές, ωστόσο δύο σταθερές φαίνεται να υπερισχύουν: η θρησκευτικότητα και ο εθνικισμός. Στο Ισραήλ, αυτοί οι δύο άξονες δεν λειτουργούν ανεξάρτητα, αλλά διαπλέκονται και ενισχύονται αμοιβαία, δημιουργώντας ένα εθνικό αφήγημα που συνδέει την ατομική ταυτότητα με τη συλλογική αποστολή της επιβίωσης. Σε συνθήκες διαρκούς απειλής, η τεκνογονία εκλαμβάνεται όχι μόνο ως κοινωνική επιλογή αλλά ως πράξη συνέχειας και εθνικής αντοχής. Η κοινωνιολόγος Μπάρμπαρα Όκουν σημειώνει εύστοχα ότι η οικογένεια αποτελεί τον πυρήνα της ισραηλινής κοινωνικής ζωής, με τον θεσμό αυτό να ενισχύεται συστηματικά μέσα από πολιτικές, εκπαιδευτικά προγράμματα και πολιτισμικούς μηχανισμούς. Το Ισραήλ διατηρεί μια μορφή κοινωνικής πίεσης προς τη μητρότητα που στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες έχει εξασθενήσει.
Παράλληλα, η επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023 και ο συνακόλουθος πόλεμος δεν ανέκοψαν, αλλά φαίνεται πως επιτάχυναν τις γεννήσεις. Η αναζωπύρωση του εθνικιστικού αισθήματος και η ενίσχυση της ενδοκοινοτικής συσπείρωσης φαίνεται να ενίσχυσαν – τουλάχιστον προσωρινά – τη διάθεση για τεκνογονία. Το αν αυτή η ώθηση θα αποδειχθεί συγκυριακή ή αν θα εδραιωθεί ως τάση, μένει να φανεί.
Μια παγκόσμια εικόνα σε αντίστροφη φορά
Σε αντίθεση με το ισραηλινό μοντέλο, ο υπόλοιπος ανεπτυγμένος κόσμος – ακόμη και κράτη με ιστορικά υψηλή γονιμότητα, όπως η Νότια Κορέα, η Ιταλία ή η Ισπανία – βιώνει μια βαθιά υπογεννητικότητα, με προφανείς συνέπειες: γήρανση του πληθυσμού, κρίση στα συνταξιοδοτικά συστήματα, μείωση της καινοτομικής ισχύος των οικονομιών και, σε πολλές περιπτώσεις, αύξηση κοινωνικών εντάσεων λόγω της ανάγκης υποκατάστασης του πληθυσμού μέσω μετανάστευσης. Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι το ένα τέταρτο των κρατών παγκοσμίως θα δει τον πληθυσμό του να μειώνεται κατά περίπου 14% μέσα στις επόμενες τρεις δεκαετίες. Το γεγονός αυτό δημιουργεί τεράστια πίεση σε ήδη επιβαρυμένα συστήματα και φέρνει στην επιφάνεια ένα από τα πιο σύνθετα πολιτικά ερωτήματα της εποχής: Πώς διατηρείται η κοινωνική συνοχή και η οικονομική βιωσιμότητα όταν η ίδια η δημογραφική βάση υποχωρεί;
Ένα παράδοξο μοντέλο ή μια έγκαιρη αφύπνιση;
Το ισραηλινό παράδειγμα, παρά τις ιδιαιτερότητές του, προσφέρει ένα ενδεχόμενο μοντέλο αντίστασης στη δημογραφική κόπωση του σύγχρονου κόσμου – ένα μοντέλο όμως που εδράζεται όχι σε πολιτικές παροχών ή οικονομικά κίνητρα, αλλά σε βαθύτερες πολιτισμικές και ιδεολογικές δομές. Η εμμονή στην οικογένεια, η προσήλωση στην κοινότητα και η υπαρξιακή ταύτιση με την επιβίωση του έθνους, είναι παράγοντες που δύσκολα αναπαράγονται σε κοινωνίες όπου ο ατομικισμός, η αυτονομία και η ελευθερία από παραδοσιακές υποχρεώσεις κυριαρχούν. Σε κάθε περίπτωση, η συζήτηση για τη γονιμότητα του μέλλοντος δεν μπορεί να είναι αποκλειστικά οικονομική ή τεχνοκρατική. Αφορά το αξιακό υπόβαθρο των κοινωνιών και τον τρόπο με τον οποίο αυτές αντιλαμβάνονται τον ρόλο του ατόμου, της οικογένειας και του συλλογικού μέλλοντος.
