Η Ιταλία εισέρχεται αθόρυβα αλλά σταθερά σε μια νέα ιστορική φάση, όπου το δημογραφικό γίνεται το κεντρικό –και ίσως το πιο κρίσιμο– ζήτημα για το μέλλον της. Η ετήσια έκθεση του Ιταλικού Ινστιτούτου Στατιστικής (ISTAT), που δημοσιεύθηκε πρόσφατα, περιγράφει με αδιάσειστα στοιχεία μια χώρα σε πληθυσμιακή και κοινωνική μετάβαση, με ανησυχητικές επιπτώσεις στην οικονομία, στην απασχόληση και στη βιωσιμότητα του κράτους πρόνοιας. Σύμφωνα με την έκθεση, την 1η Ιανουαρίου 2025 ο μόνιμος πληθυσμός της Ιταλίας θα είναι κάτω από τα 59 εκατομμύρια. Το 2024 σημειώθηκαν μόλις 370.000 γεννήσεις – σχεδόν 200.000 λιγότερες από το 2008 – και 651.000 θάνατοι. Ο δείκτης γονιμότητας κατέρρευσε στο ιστορικό χαμηλό των 1,18 παιδιών ανά γυναίκα, ενώ σε δύο στις τρεις οικογένειες δεν γεννιούνται πλέον παιδιά. Αυτή η τάση δεν φαίνεται αναστρέψιμη, καθώς η αναβλητικότητα στη γονεϊκότητα, η πτώση των γάμων και η διεύρυνση των μονογονεϊκών ή ανασυγκροτημένων οικογενειών μετασχηματίζουν ριζικά τον κοινωνικό ιστό.
Η Ιταλία έχει σήμερα έναν από τους πιο ηλικιωμένους πληθυσμούς στην Ευρώπη: το 25% των κατοίκων είναι άνω των 65 ετών, ενώ οι πολίτες άνω των 80 ετών (4,6 εκατομμύρια) υπερτερούν αριθμητικά των παιδιών κάτω των 10 ετών. Το προσδόκιμο ζωής είναι υψηλό – 83,4 έτη κατά μέσο όρο – αλλά η ποιότητα ζωής στην τρίτη ηλικία επιδεινώνεται, καθώς τα έτη ζωής με καλή υγεία μειώνονται. Παράλληλα, οι μοναχικά διαβιούντες άνω των 75 ετών προσεγγίζουν το 40%, φαινόμενο που αναμένεται να ενταθεί έως το 2043, με σημαντικές επιπτώσεις στις κοινωνικές υπηρεσίες και τη φροντίδα ηλικιωμένων. Ενώ η συνολική απασχόληση αυξάνεται (αναμένεται να φτάσει τα 23,9 εκατομμύρια εργαζομένων στο τέλος του 2024), η Ιταλία διατηρεί το χαμηλότερο ποσοστό απασχόλησης στην ΕΕ στις ηλικίες 15–64 ετών, κυρίως λόγω της χαμηλής συμμετοχής των νέων και των γυναικών. Παράλληλα, οι μεταρρυθμίσεις στο συνταξιοδοτικό αναγκάζουν τους μεγαλύτερους να παραμένουν στην εργασία, με τους άνω των 50 να αποτελούν τη βασική ομάδα απασχολούμενων.
Την ίδια στιγμή, η Ιταλία συνεχίζει να χάνει το νεανικό και επιστημονικά καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό της. Το 2023, 21.000 πτυχιούχοι ηλικίας 25–34 ετών εγκατέλειψαν τη χώρα, αριθμός-ρεκόρ. Συνολικά, 97.000 ειδικευμένοι νέοι έχουν φύγει στο εξωτερικό την τελευταία δεκαετία. Η «φυγή εγκεφάλων» αφορά γιατρούς, μηχανικούς, ερευνητές και εκπαιδευτικούς, που αναζητούν αξιοπρεπείς απολαβές και επαγγελματικές συνθήκες στο εξωτερικό.
Το μεταναστευτικό ισοζύγιο παραμένει θετικό – 435.000 είσοδοι το 2024 – όμως δεν επαρκεί για να καλύψει τις απώλειες του πληθυσμού. Την ίδια χρονιά, 191.000 άτομα εγκατέλειψαν τη χώρα, οι 156.000 εκ των οποίων Ιταλοί πολίτες. Η βασική πηγή δημογραφικής αναπλήρωσης είναι οι αλλοδαποί κάτοικοι (5,4 εκατομμύρια – 9,2% του πληθυσμού) και οι νέοι Ιταλοί πολίτες, κυρίως από χώρες εκτός ΕΕ. Παρά ταύτα, οι μεταναστευτικές ροές παραμένουν απρόβλεπτες και κοινωνικά εύθραυστες, ενώ το όφελος από την ενσωμάτωσή τους απαιτεί στοχευμένες πολιτικές ένταξης, εκπαίδευσης και στέγασης.
Οικονομική ανασφάλεια και κοινωνικός αποκλεισμός
Το 8,4% των ιταλικών νοικοκυριών βίωνε συνθήκες απόλυτης φτώχειας το 2023, με 1,3 εκατομμύρια παιδιά μεταξύ των πληγέντων. Η φτώχεια είναι πιο εκτεταμένη στις οικογένειες με παιδιά (12,4%) και σε εκείνες που αποτελούνται από αλλοδαπούς (569.000 οικογένειες). Παράλληλα, οι μισθοί έχασαν το 10,5% της αγοραστικής τους δύναμης την τελευταία πενταετία λόγω πληθωρισμού, ενώ το 23,1% του πληθυσμού βρίσκεται συνολικά σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, με ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά στον ιταλικό Νότο (39,8%). Ανησυχητική είναι και η πρόσβαση στην υγεία: το 9,9% των Ιταλών ανέφερε ότι δεν πραγματοποίησε απαραίτητες ιατρικές εξετάσεις μέσα στο 2024, είτε λόγω κόστους είτε λόγω μακρών λιστών αναμονής στο δημόσιο σύστημα υγείας.
Η εικόνα που σκιαγραφεί η έκθεση ISTAT είναι ξεκάθαρη: η Ιταλία δεν απειλείται απλώς από δημογραφική παρακμή, τη βιώνει ήδη. Ο συνδυασμός γήρανσης, μείωσης γεννήσεων, οικονομικής επισφάλειας, ελλειμματικής απασχόλησης νέων και φτώχειας δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο που διαβρώνει τη δυναμική της ιταλικής κοινωνίας. Η αντιστροφή αυτής της πορείας δεν είναι απλή υπόθεση. Απαιτεί συντονισμένες πολιτικές που θα ενισχύσουν τη νέα οικογένεια, θα διευκολύνουν την εργασιακή ένταξη των νέων, θα επενδύσουν στην υγεία, την παιδεία και τη στέγαση – και πάνω απ’ όλα, θα αποκαταστήσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στο μέλλον.
