Το σκάνδαλο που έχει ξεσπάσει γύρω από τον ΟΠΕΚΕΠΕ έρχεται να φέρει στην επιφάνεια μια βαθιά και διαχρονική παθογένεια της δημόσιας διοίκησης στην Ελλάδα. Μια παθογένεια που δεν αφορά μόνο τη σημερινή κυβέρνηση ή κάποια συγκεκριμένη πολιτική περίοδο, αλλά ένα ολόκληρο σύστημα που φαίνεται να επιβιώνει ανεξαρτήτως κυβερνητικών αλλαγών, επιτελώντας συχνά πελατειακές λειτουργίες μακριά από τη διαφάνεια και τη λογοδοσία. Το πρόβλημα, όπως παραδέχονται και κυβερνητικά στελέχη, είναι παλιό και γνώριμο. Η έλλειψη ουσιαστικής εποπτείας, ο κατακερματισμός των αρμοδιοτήτων και η απουσία οριζόντιων ελέγχων συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος όπου ευρωπαϊκοί πόροι καταλήγουν πολλές φορές σε χέρια που δεν πληρούν τις προβλεπόμενες προϋποθέσεις. Ο ίδιος ο Πρωθυπουργός, στην ανάρτησή του, σημείωσε πως «αποτύχαμε», αναγνωρίζοντας με ειλικρίνεια ότι η κατάσταση στον ΟΠΕΚΕΠΕ διέφευγε του ελέγχου και πως, παρά τις προσπάθειες εξυγίανσης, το απόστημα έπρεπε τελικά να σπάσει.
«Κάναμε σύσκεψη κλεφτών με μέλη του ΠΑΣΟΚ» -Η αποκαλυπτική συνέντευξη Πάγκαλου πριν μερικά χρόνια
Η απόφαση για κατάργηση του ΟΠΕΚΕΠΕ και ενσωμάτωσή του στην ΑΑΔΕ αποτελεί μια σαφή κίνηση μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα. Μια προσπάθεια να μεταφερθούν κρίσιμες λειτουργίες σε ένα σώμα με θεσμικά ισχυρότερη διάρθρωση και με δομές που έχουν ήδη αποδείξει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα σε φαινόμενα διαφθοράς. Η ουσία όμως του προβλήματος δεν περιορίζεται μόνο στη δομή, αλλά και στις νοοτροπίες που έχουν καλλιεργηθεί εδώ και δεκαετίες. Όπως εύστοχα παρατηρείται και από πολιτικά πρόσωπα όλων των αποχρώσεων, η πελατειακή αντίληψη διαχείρισης των αγροτικών ενισχύσεων ήταν κοινός τόπος σε πολλές φάσεις της μεταπολιτευτικής περιόδου. Η αποκάλυψη των τηλεφωνικών συνομιλιών από την Ευρωπαϊκή Εισαγγελία – με τη χρήση κωδικών ονομάτων, όπως «Φραπές» και «Χασάπης» – έδωσε συγκεκριμένο βάθος και πρόσωπα στην υπόθεση, προκαλώντας εύλογη πολιτική αναταραχή. Ωστόσο, είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε την ουσία από τις εντυπώσεις: η παρουσία πολιτικών προσώπων σε βίντεο ή κομματικές συνάξεις δεν στοιχειοθετεί από μόνη της παράβαση. Το κρίσιμο είναι να αποδειχθεί, με θεσμικές διαδικασίες, αν και ποιοι ωφελήθηκαν παράνομα.
Το κόκκινο χαλί της Βουλής
Αναμφισβήτητα, η παρούσα κρίση δημιουργεί έντονη πολιτική πίεση στην κυβέρνηση, καθώς είναι η πρώτη φορά που καλείται να διαχειριστεί ένα οικονομικό σκάνδαλο τέτοιας εμβέλειας. Παρ’ όλα αυτά, η αντίδραση ήταν άμεση: παραιτήσεις υπουργών και υφυπουργών, ανασχηματισμός και ένταξη του θέματος στην ατζέντα του Υπουργικού Συμβουλίου. Επιπλέον, η δέσμευση του Πρωθυπουργού ότι όσοι έλαβαν ευρωπαϊκούς πόρους αδικαιολόγητα, θα υποχρεωθούν να τους επιστρέψουν, δείχνει πρόθεση για ουσιαστική διόρθωση. Το ερώτημα που μένει ανοιχτό είναι θεσμικής φύσεως: θα συσταθεί εξεταστική ή προανακριτική επιτροπή; Οι πληροφορίες θέλουν την κυβέρνηση να μελετά τα δεδομένα με προσοχή και να εξετάζει όλα τα σενάρια, δίχως να αποκλείει τη θεσμική διερεύνηση με την ευρύτερη δυνατή πολιτική συναίνεση. Υπάρχει το ενδεχόμενο να υιοθετηθεί πρόταση της αντιπολίτευσης για εξεταστική, με διευρυμένο χρονικό εύρος, ώστε να καταδειχθεί η διαχρονικότητα του προβλήματος.
Προσηλωμένοι στον στόχο
Η αντίδραση της αντιπολίτευσης είναι εντονότατη. Το ΠΑΣΟΚ, το οποίο διαχρονικά είχε πολιτική παρουσία στο αγροτικό πεδίο, ζητά πια να ελεγχθεί και ο ίδιος ο Πρωθυπουργός, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ ζητά ακόμα και παραίτηση της κυβέρνησης, κάνοντας λόγο για συστημική διαφθορά. Είναι κατανοητό ότι στην πολιτική αντιπαράθεση οξύνονται οι τόνοι, ωστόσο η ουσία του ζητήματος παραμένει: πώς θα αποτραπεί η αναπαραγωγή τέτοιων φαινομένων και πώς θα αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών στη διαχείριση των ευρωπαϊκών πόρων; Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ δεν είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό, αλλά ένα αντανάκλασμα των παθογενειών ενός ολόκληρου διοικητικού συστήματος. Η παρούσα κρίση αποτελεί ευκαιρία – και ευθύνη – να τεθούν θεμέλια για μια νέα προσέγγιση στη δημόσια διοίκηση. Μια προσέγγιση που δεν θα περιορίζεται σε διοικητικές μεταρρυθμίσεις, αλλά θα προχωρά σε ουσιαστικές θεσμικές και αξιακές τομές. Η εμπέδωση της διαφάνειας, της ευθύνης και της λογοδοσίας πρέπει να γίνει οργανικό στοιχείο της λειτουργίας του κράτους. Είναι ένα στοίχημα πολιτισμικής αλλαγής, που δεν αφορά μόνο το παρόν, αλλά και το μέλλον της δημοκρατικής διακυβέρνησης στη χώρα.