Τον Σεπτέμβριο του 2015, μόλις δύο μήνες μετά το δημοψήφισμα, η Ελλάδα οδηγήθηκε ξανά στις κάλπες. Ήταν εκλογές χωρίς ενθουσιασμό, χωρίς αυταπάτες. Ήταν μια εκλογική αναμέτρηση σε μια κοινωνία μουδιασμένη, προδομένη, κουρασμένη. Το “Όχι” του Ιουλίου είχε ήδη κουρνιάσει στα συρτάρια των Βρυξελλών. Οι λαϊκές προσδοκίες είχαν σιγάσει. Ο ΣΥΡΙΖΑ, απογυμνωμένος από το αντιμνημονιακό του αφήγημα, ζήτησε νέα εντολή με το επιχείρημα της «υπεύθυνης διαχείρισης». Και την πήρε. Όχι με ενθουσιασμό, αλλά με αποδοχή της πραγματικότητας: καλύτερα ο Τσίπρας να εφαρμόσει το Μνημόνιο, παρά αυτοί που το γέννησαν. Ήταν η επικράτηση της ήττας με άλλο όνομα. Η νομιμοποίηση της στροφής, η κανονικοποίηση της υποταγής.
Στο μεταξύ, το πολιτικό σύστημα ανασυντασσόταν με ταχύτητα. Ο Αντώνης Σαμαράς, ο οποίος είχε αποτύχει να διαχειριστεί την κοινωνική οργή του 2014, παραιτήθηκε, αφήνοντας στη θέση του τον μετριοπαθή και μεταβατικό Βαγγέλη Μεϊμαράκη. Ο Γιώργος Παπανδρέου είχε ήδη περιθωριοποιηθεί. Ο Βενιζέλος προσπαθούσε να διασωθεί με ρητορικές υπερβολές. Και το ΠΑΣΟΚ, πια, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας φθαρμένος κομματικός σκελετός. Στην αριστερά, η διάσπαση ήταν αναπόφευκτη. Πρωτοκλασάτα στελέχη όπως η Ζωή Κωνσταντοπούλου, ο Παναγιώτης Λαφαζάνης, ο Γιάνης Βαρουφάκης, ακόμη και ο Μανώλης Γλέζος, αποχώρησαν. Μίλησαν για προδοσία, για καταπάτηση της λαϊκής εντολής, για συνθηκολόγηση χωρίς μάχη. Η «Λαϊκή Ενότητα» που δημιουργήθηκε ως αντίβαρο, δεν κατάφερε να μπει στη Βουλή. Ήταν το πρώτο μήνυμα: η κοινωνία, όσο προδομένη κι αν ένιωθε, δεν ήθελε να ξαναπάρει το ρίσκο.
Το πολιτικό τοπίο είχε αλλάξει δραματικά. Ο ΣΥΡΙΖΑ – που είχε ξεκινήσει ως ριζοσπαστική φωνή ενάντια στο μνημονιακό καθεστώς – είχε πια γίνει ο βασικός διαχειριστής του ίδιου αυτού καθεστώτος. Έγινε κυβέρνηση «συνέχειας». Ψήφισε περικοπές, φόρους, ιδιωτικοποιήσεις, μεταρρυθμίσεις που είχε καταγγείλει. Υλοποίησε το τρίτο Μνημόνιο με επιμέλεια και προσήλωση. Και σταδιακά, απέκτησε και τους συμβολισμούς του: επαφές με επενδυτές, φιλοξενίες ξένων ηγετών, διεθνή φόρα, επιδόσεις στην αγορά ομολόγων.
Πίσω από τη βιτρίνα, όμως, η κοινωνία άλλαζε ριζικά:
– Οι μισθοί είχαν πέσει.
– Η εργασία είχε ευέλικτα διαλυθεί.
– Η νέα γενιά είχε φύγει.
– Η δημόσια περιουσία περνούσε σε ένα υπερταμείο για 99 χρόνια.
– Το χρέος παρέμενε βουνό.
– Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είχε τσακιστεί.
Η πολιτική ζωή της χώρας μπήκε σε ένα ιδιότυπο μετα-μνημονιακό παροπλισμό. Όχι επειδή τέλειωσαν τα μνημόνια – αλλά επειδή εσωτερικεύθηκαν. Έγιναν συνήθεια. Κανείς πια δεν μιλούσε για ρήξεις, ανατροπές ή δικαιοσύνη. Μιλούσαν για «μεταρρυθμίσεις». Η λέξη που κρύβει τους πόνους και τη σιωπή. Και ο κόσμος; Ο κόσμος έκανε πίσω. Βυθίστηκε στη βιοπάλη, στο άγχος, στην ιδιώτευση. Το τραύμα του «Όχι» χωρίς αντίκρισμα δεν ήταν απλώς ήττα. Ήταν αφοπλισμός της πίστης. Ένα εσωτερικό σπάσιμο. Από το οποίο η ελληνική κοινωνία δεν συνήλθε ποτέ πραγματικά. Απλώς έμαθε να ζει με αυτό.
Δέκα χρόνια μετά, το πολιτικό προσωπικό που υπέγραψε τα Μνημόνια δηλώνει δικαιωμένο. Η οικονομία αναπτύσσεται, οι αριθμοί ευημερούν — κι όμως, η συλλογική μνήμη δεν σβήνει. Ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, μέχρι τον θάνατό του, δεν μετάνιωσε ποτέ. Δικαιολογούσε τα πάντα στο όνομα της σταθερότητας, υπερασπιζόταν τη «γραμμή Μέρκελ» και την απειλή του Grexit ως εργαλείο πειθαναγκασμού. Η Άνγκελα Μέρκελ, σε μια εκ των υστέρων συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης, δεν ζήτησε συγγνώμη. Αντίθετα, ευχαρίστησε τους Έλληνες — όχι για την αντοχή τους, ούτε για την αξιοπρέπειά τους, αλλά επειδή δεν τίναξαν την ευρωζώνη στον αέρα. Τους ευχαρίστησε γιατί υπέφεραν και δεν διαμαρτυρήθηκαν μέχρι τέλους. Γιατί δεν απείλησαν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Γιατί άντεξαν. Γιατί υπέκυψαν.