Σύμφωνα πάντα με την εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας από το σχολείο, το 1814 τρεις σχετικά άγνωστοι έμποροι της Οδησσού, οι Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθος ανέλαβαν μια πρωτοβουλία, που αποδείχθηκε αποφασιστική για το μέλλον των χριστιανικών πληθυσμών της Βαλκανικής. Ίδρυσαν μια μυστική οργάνωση με την επωνυμία «Εταιρεία των Φιλικών» με στόχο της απελευθέρωση της πατρίδας. Το εντυπωσιακό είναι ότι δεν διέθεταν κάποια ιδιαίτερη μόρφωση ή οικονομική επιφάνεια. Και οι τρεις ήταν μικρέμποροι. Διέθεταν, ωστόσο, όπως φαίνεται, κάποια εμπειρία συμμετοχής σε μυστικές οργανώσεις, στην οποία βασίστηκαν για τη συγκρότηση της Εταιρείας.
Σύμφωνα με τους δημιουργούς, λοιπόν, της Εταιρείας στην κεφαλή της βρισκόταν η «Αόρατη Αρχή», που καθοδηγούσε τις ενέργειές τους και δεν μπορούσε να αποκαλυφθεί. Ο αυτονόητος συνειρμός οδηγούσε στη Ρωσία και στον ίδιο τον Ρώσο τσάρο. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι πως μέχρι το 1820 η ηγεσία της Εταιρείας βρίσκεται στα χέρια μιας μικρής ομάδας άσημων προσώπων. Το 1816 η Εταιρεία αριθμούσε μόλις 30 μέλη, ενώ το 1817 αποφασίζει να μεταφέρει το κέντρο των δραστηριοτήτων της στην Κωνσταντινούπολη, γεγονός που θα αποβεί καταλυτικό για την εξέλιξή της.
1821 Ελλάδα Φιλική Εταιρεία: Το πρόβλημα της Αόρατης Αρχής
Παρόλο που με τη μετάβασή της στην Κωνσταντινούπολη η Φιλική Εταιρεία αυξάνει τον αριθμό των μελών της, αυτά το 1820 αριθμούν μόνο κάποιες εκατοντάδες. Επίσης, πολλά από τα μέλη της, καθώς και ορισμένοι από αυτούς που επιδιώχθηκε να στρατολογηθούν αντιμετώπιζαν με καχυποψία την ασάφεια που περιέβαλλε την υποτιθέμενη ηγεσία της. Για τον λόγο αυτό οι επικεφαλής της Εταιρείας στράφηκαν προς τον Καποδίστρια, υφυπουργό Εξωτερικών του τσάρου και του ζήτησαν να αναλάβει την ηγεσία. Η άρνηση του τελευταίου οδήγησε στην ανάθεσή της στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, γιο του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, τέως ηγεμόνα στις παραδουνάβιες περιοχές, που το 1806 αναγκάστηκε να καταφύγει στη Ρωσία, όταν έγιναν γνωστές στην Πύλη οι επαφές του με τους Ρώσους.
1821 Ελλάδα Φιλική Εταιρεία: Στροφή στη στρατηγική
Η ανακήρυξη του Υψηλάντη στην αρχηγία της Εταιρείας άλλαξε τελείως τα δεδομένα δράσης της. Από μια οργάνωση που στηριζόταν σε μικρεμπόρους, επαγγελματίες και στρατιωτικούς προσπαθούσε να μετεξελιχθεί με τη στρατολόγηση μελών των ανωτέρων τάξεων. Αναλογικά και ο πόλεμος τον οποίο ετοιμάζεται η Εταιρεία επηρεάζεται από τη φαναριώτικη αντίληψη για τη διακυβέρνηση των χριστιανικών πληθυσμών. Ενώ, λοιπόν, η Εταιρεία απευθύνεται προς τους Έλληνες, οι φιλοδοξίες για την εξάπλωση του κινήματος ξεπερνούσαν κατά πολύ τις περιοχές όπου η πλειονότητα του πληθυσμού ήταν ελληνόφωνη. Έτσι επιδιώχθηκε ο προσεταιρισμών της ηγεσίας και άλλων χριστιανικών πληθυσμών, όπως των Σέρβων και των Βλάχων, παρά το γεγονός ότι εν τέλει δεν καρποφόρησε.
1821 Ελλάδα Φιλική Εταιρεία: Κοινωνική σύνθεση
Από τα 910 μέλη της εταιρείας για το οποία γνωρίζουμε το επάγγελμά τους, το 53,7% ήταν έμποροι, το 13,1 επαγγελματίες, το 11,7% προύχοντες, το 9,5% κληρικοί, το 8,7% στρατιωτικοί και μόλις 0,7% αγρότες, που εκπροσωπούσαν την πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συντριπτικής πλειοψηφίας των μελών της Εταιρείας είναι ότι σε αυτήν υπερτερούσαν οι Έλληνες έμποροι, επαγγελματίες ή στρατιωτικοί που μοιράζονταν την εμπειρία του μετανάστη.
Το τέλος
Με το ξέσπασμα του πολέμου η Εταιρεία έχασε τη βαρύτητά και έπαψε να υπάρχει. Παράλληλα, η δράση της ήρθε σε αντίθεση με τα συμφέροντα των προυχοντικών ομάδων της Πελοποννήσου, που ήθελαν την εξουσία για λογαριασμό τους, γεγονός που φαίνεται και από τη σύγκρουση του Υψηλάντη με Πελοποννήσιους προεστούς. Στις παραμονές του Αγώνα οι φήμες για την ύπαρξη της Εταιρείας και κυκλοφορούσαν και φαίνεται πως είχαν φθάσει ασαφώς σε γνώση των οθωμανικών αρχών. Για την Εταιρεία ο χρόνος που απέμενε ήταν περιορισμένος. Η μετάθεση εξάλλου του Χουρσίτ πασά στην Πελοπόννησο το 1820 δείχνει ότι οι ανησυχίες της Υψηλής Πύλης είχαν αρχίσει να εντείνονται, μιας και ο νέος πασάς είχε διακριθεί στην καταστολή εξεγέρσεων.
