Τα Χριστούγεννα στην Αθήνα, όπως και σε όλη την Ελλάδα, έχουν μια πλούσια ιστορία γεμάτη παραδόσεις και εορταστικές συνήθειες που αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονομικές αλλαγές της κάθε εποχής. Από τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα έως τη σύγχρονη εποχή, η αθηναϊκή εορταστική ατμόσφαιρα έχει περάσει από μεγάλες αλλαγές, εξελισσόμενη με τον χρόνο και επηρεαζόμενη από την ανάπτυξη του αστικού πολιτισμού και τις δυτικές επιρροές.
Αθήνα, 1950-60
Αρχείο Κώστα Μεγαλοκονόμου, Μουσείο Μπενάκη
Στην αρχή του 20ού αιώνα, το Χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν ακόμα μια δυτική επιρροή που ξεκινούσε να καθιερώνεται στην Αθήνα, κυρίως στις πιο εύπορες οικογένειες και την αθηναϊκή αριστοκρατία. Ωστόσο, η παράδοση του στολισμένου δέντρου δεν ήταν τόσο διαδεδομένη όσο είναι σήμερα, και οι περισσότεροι Αθηναίοι στόλιζαν το σπίτι τους με μικρές εικόνες του Χριστού ή με φυλλώματα από κωνοφόρα δέντρα, προσφέροντας έτσι μια πιο λιτή αλλά εξίσου γιορτινή ατμόσφαιρα. Το στήσιμο του δέντρου ήταν μια οικογενειακή διαδικασία που κρατούσε ιδιαίτερη σημασία, ενώ τα παιδιά χαίρονταν με τα εορταστικά στολίδια και τα φωτάκια.
Αθήνα, στα τέλη της δεκαετίας του 1950
Η έντονη εορταστική κίνηση για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά στην διασταύρωση Σταδίου και Αιόλου μπροστά από το κατάστημα των Αδελφών Λαμπρόπουλου. (φωτογραφία του Κώστα Μπαλάφα, από τα Φωτογραφικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη)
Το Χριστουγεννιάτικο δείπνο είχε μεγάλη σημασία στις ελληνικές οικογένειες, και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Παραδοσιακά, την παραμονή των Χριστουγέννων, οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν γύρω από το τραπέζι για να απολαύσουν γιορτινά εδέσματα, όπως χοιρινό, γαλοπούλα, σούπα με κρέας ή ψάρι και πληθώρα γλυκών. Τα κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα ήταν τα αγαπημένα γλυκίσματα, ενώ η παρασκευή τους γινόταν με ιδιαίτερη φροντίδα και σε μεγάλη ποσότητα, καθώς προορίζονταν για να μοιραστούν με φίλους και συγγενείς. Η “βασιλόπιτα” ήταν επίσης ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα των Χριστουγέννων, με το φλουρί να φέρνει τύχη στον τυχερό που το έβρισκε στο κομμάτι του.
Στη φωτογραφία η Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1950
Πριν την επέλαση του καταναλωτισμού, τα Χριστούγεννα στην Αθήνα είχαν έναν πιο οικογενειακό και λιτό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι περνούσαν τις γιορτές στο σπίτι με τα αγαπημένα τους πρόσωπα, και οι εξωτερικές διακοσμήσεις ήταν περιορισμένες. Οι καταναλωτικές αγορές ήταν πιο μικρές, και η πόλη δεν είχε την έντονη εμπορική ατμόσφαιρα που παρατηρούμε σήμερα. Οι δρόμοι δεν ήταν γεμάτοι με εντυπωσιακά φώτα και στολίδια, και τα καταστήματα δεν παρουσίαζαν την ίδια γιορτινή ατμόσφαιρα που βλέπουμε στην εποχή μας. Αντίθετα, οι άνθρωποι επικεντρώνονταν στο να ζήσουν τις γιορτές με σεμνότητα και στο να ενισχύσουν τις οικογενειακές τους σχέσεις.
Η θρησκευτική διάσταση των Χριστουγέννων ήταν πάντοτε έντονη στην Αθήνα, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η παρακολούθηση της Θείας Λειτουργίας τη νύχτα της παραμονής και την ημέρα των Χριστουγέννων ήταν μια από τις πιο σημαντικές στιγμές της εορταστικής περιόδου. Οι εκκλησίες, αν και λιτά στολισμένες, προσέφεραν στους πιστούς ένα πνευματικό καταφύγιο, ενώ οι ψαλμωδίες και οι ιεροτελεστίες ενίσχυαν την αίσθηση της κατάνυξης και της ειρήνης.
Τα Κάλαντα
Τα κάλαντα είχαν, και συνεχίζουν να έχουν, έναν πολύ ιδιαίτερο ρόλο στα Χριστούγεννα της Αθήνας. Στα παλιότερα χρόνια, τα παιδιά περνούσαν από τα σπίτια των γειτόνων, τραγουδώντας τα παραδοσιακά κάλαντα και παίρνοντας ανταμοιβή με χρήματα, γλυκά ή μικρά δώρα. Η παράδοση αυτή συνδύαζε τη χαρά του παιχνιδιού με την αίσθηση της κοινότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης, και υπήρχε κάτι πολύ ζωντανό και αληθινό στη γιορτινή αυτή ατμόσφαιρα. Τα παιδιά, με τα τραγούδια τους, έφερναν μια αίσθηση χαράς και φωτεινότητας στις γειτονιές, προετοιμάζοντας τους μεγάλους για τις εορταστικές στιγμές.
Η Εξέλιξη των Χριστουγέννων από τη Δεκαετία του 1960 και Μετά
Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, η Αθήνα άρχισε να αποκτά μια πιο εμπορική διάσταση στις γιορτές. Η έλευση των σύγχρονων τεχνολογιών και η έντονη επιρροή του δυτικού κόσμου είχε σημαντική επίδραση στην εορταστική ατμόσφαιρα της πόλης. Τα Χριστούγεννα έγιναν πιο λαμπερά και εντυπωσιακά, με τα καταστήματα και τους δρόμους να γεμίζουν φώτα και διακοσμήσεις. Οι άνθρωποι άρχισαν να επικεντρώνονται περισσότερο στις αγορές, στα δώρα και στις εξόδους, ενώ η θρησκευτική διάσταση της γιορτής, αν και παρέμεινε, έδωσε τη θέση της σε μια πιο καταναλωτική προσέγγιση.