Ο Πινόκιο του Γκιγιέρμο ντελ Τόρο είναι μια καταξιωμένη νέα ταινία που αναδεικνύει το σκοτάδι σε αυτό το παιδικό παραμύθι 150 ετών. Δύο σημαντικές ταινίες για τον Πινόκιο έκαναν πρεμιέρα φέτος, αλλά δεν είναι πολύ δύσκολο να τις ξεχωρίσεις. Η μία από αυτές είναι το live-action remake του Robert Zemeckis για το καρτούν της Walt Disney του 1940, με τον Tom Hanks στον ρόλο του χαδιάρη Geppetto και τον Joseph Gordon-Levitt να δίνει τη φωνή του Jiminy Cricket. Η άλλη, σε σκηνοθεσία του Guillermo del Toro, έχει τον σαρκικό γιο του Geppetto να σκοτώνεται από μια βόμβα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τον Geppetto (David Bradley) να σκαλίζει ένα ξύλινο αγόρι σε μια μεθυσμένη μανία και τους φασίστες του Μουσολίνι να κυβερνούν την Ιταλία, γράφει ο Νίκολας Μπάρμπερ στο BBC.
Και μετά υπάρχουν οι θάνατοι -στον πληθυντικό- του πρωταγωνιστή
«Ο Πινόκιο πεθαίνει στην ταινία μας τρεις ή τέσσερις φορές», λέει ο Ντελ Τόρο στο BBC Culture, «και έχει έναν διάλογο με τον Θάνατο και ο Θάνατος τον διδάσκει ότι ο μόνος τρόπος για να έχεις πραγματικά ανθρώπινη ύπαρξη είναι να έχεις τον θάνατο στο τέλος της. Υπάρχουν περίπου 60 εκδοχές του Πινόκιο στον κινηματογράφο και θα στοιχημάτιζα πολλά χρήματα ότι αυτό δεν υπάρχει σε καμία από τις άλλες 60». Ο σκηνοθέτης έχει βάλει ακόμη και το όνομά του στον πλήρη τίτλο της stop-motion ταινίας, Guillermo del Toro’s Pinocchio. Τα απόκοσμα μαγικά πλάσματά της μοιάζουν να είναι συγγενείς εκείνων του Hellboy του 2004, και η σύγκρουση μεταξύ ενός αντισυμβατικού πρωταγωνιστή (Gregory Mann) και ενός μοχθηρού κυβερνητικού αξιωματούχου (Ron Perlman) απηχεί τη σύγκρουση στο The Shape of Water (2017).
«Ξεκαθαρίσαμε από την αρχή ότι αυτή η ταινία ήταν κάτι το ίδιο με το The Devil’s Backbone και το Pan’s Labyrinth», λέει ο Del Toro, αναφερόμενος σε δύο από τις προηγούμενες ταινίες τρόμου του, οι οποίες έφεραν σε επαφή το υπερφυσικό και τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. «Ξεκαθάρισα [στο Netflix, το οποίο χρηματοδότησε την ταινία] ότι δεν το κάνω αυτό για παιδιά, δεν το κάνω για τους γονείς. Το κάνω αυτό για μένα και την ομάδα μου».
Όσο ιδιοσυγκρασιακό κι αν είναι το όραμα του Del Toro, όμως, δεν παίρνει ένα γλυκό παραμύθι και το κάνει τρομακτικό. Διεθνώς, η πιο γνωστή αφήγηση της ιστορίας είναι ακόμα τα κινούμενα σχέδια της Disney, και σε αυτό ο Πινόκιο μετατράπηκε σε γάιδαρο και καταπίνεται από ένα γιγάντιο θαλάσσιο τέρας. «Είδα την ταινία της Disney σε πολύ μικρή ηλικία», λέει ο Del Toro, «και είναι μια από τις πιο τρομακτικές ταινίες που έχω δει ποτέ».
Το πρωτότυπο βιβλίο είναι ακόμα πιο τρομακτικό
Όπως λέει ο Nτελ Τόρο, έχουν γυριστεί περίπου 60 ταινίες με τον Πινόκιο, και «ακόμη και πριν δω την ταινία της Disney τον έβλεπα σε βιβλία ζωγραφικής και σε εικονογραφημένα βιβλία». Αλλά το μυθιστόρημα ξεχωρίζει από όλα αυτά ως ένα από τα πιο παράξενα και ενοχλητικά κλασικά έργα της παιδικής λογοτεχνίας. Συγγραφέας του είναι ο Κάρλο Λορεντσίνι (Carlo Lorenzini), ο οποίος πήρε το ψευδώνυμο Κάρλο Κολόντι (Carlo Collodi) από την ιδιαίτερη πατρίδα της μητέρας του. Δημόσιος υπάλληλος, πολιτικός δημοσιογράφος και συγγραφέας, προσλήφθηκε από έναν Φλωρεντινό εκδότη το 1875 για να μεταφράσει μια επιλογή γαλλικών παραμυθιών του 17ου και του 18ου αιώνα. Ο τόμος αυτός ήταν τόσο επιτυχημένος, που ζητήθηκε από τον Κολόντι να γράψει κι άλλα παιδικά παραμύθια, κατά προτίμηση με ισχυρά ηθικά μηνύματα. Το 1881 το La storia di un burattino (Η ιστορία μιας μαριονέτας) δημοσιεύτηκε ως εβδομαδιαίο σίριαλ σε μια παιδική εφημερίδα.
Όποιος γνωρίζει τον Πινόκιο μόνο από τις ενσαρκώσεις του στην οθόνη θα πρέπει να προσέξει. Ο Τζεπέτο είναι φτωχότερος απ’ ό,τι στις ταινίες της Ντίσνεϊ ή του Ντελ Τόρο: έχει μια φωτιά ζωγραφισμένη στον τοίχο επειδή δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να αγοράσει καύσιμα για μια πραγματική φωτιά. Ο χαρακτήρας που γνωρίζουμε ως Jiminy Cricket, ή Sebastian J Cricket (Ewan McGregor) στην εκδοχή του Del Toro είναι απλώς ο γρύλος που μιλάει. Και διαρκεί συνολικά δύο σελίδες πριν ο Πινόκιο τού πετάξει ένα σφυρί και «κολλήσει στον τοίχο νεκρός».
«Ένιωθε τον θάνατο να πλησιάζει…»
Η Γαλάζια Νεράιδα είναι ένα φανταστικό κοριτσάκι που μιλάει «χωρίς να κουνάει τα χείλη της… με μια αχνή φωνή που έμοιαζε να έρχεται από τον άλλον κόσμο». Και η Γάτα και η Αλεπού κρεμάνε τον Πινόκιο από μια βελανιδιά. «Η θηλιά, που γινόταν όλο και πιο σφιχτή γύρω από τον λαιμό του, τον έπνιγε», γράφει ο Collodi. «Ένιωθε τον θάνατο να πλησιάζει…».
Για να γίνουν τα πράγματα ακόμη πιο ζοφερά, αυτό θα μπορούσε να είναι το τέλος της ιστορίας. Ο Κολόντι είχε σχεδιάσει να αφήσει τον άτυχο ήρωά του να κρέμεται από τη θηλιά, και μόνο όταν οι αναγνώστες παρακάλεσαν για περαιτέρω επεισόδια, το σίριαλ συνεχίστηκε τέσσερις μήνες αργότερα. Η επόμενη ενότητα δεν είναι εξίσου μακάβρια: το νεκρό κοριτσάκι ξαναγεννιέται ως νεράιδα. Αλλά εξακολουθεί να είναι αινιγματικά παράξενο. Γιατί ακριβώς ο Πινόκιο έχει μια σύντομη συνάντηση με ένα γιγάντιο φίδι που γελάει μέχρι θανάτου;
Φόβος για τον κόσμο των ενηλίκων
Τα πιο κοντινά αντίστοιχα βιβλία στα αγγλικά είναι οι Περιπέτειες της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων και η συνέχειά τους, Through the Looking Glass. Το τελευταίο εκδόθηκε το 1871, δέκα χρόνια πριν από τον Πινόκιο – τα παραμύθια του Lewis Carroll κυκλοφόρησαν ως ταινία της Disney το 1951, 11 χρόνια μετά τον Πινόκιο. Η Ann Lawson Lucas, η οποία μετέφρασε και παρουσίασε την έκδοση του Πινόκιο από την Oxford University Press, παραδέχεται ότι και τα δύο μπορεί να είναι απωθητικά για τα παιδιά: «Οι περιπέτειες της Αλίκης μπορεί να φαίνονται τρομακτικές (ή εκνευριστικές) και οι περιπέτειες του Πινόκιο κουραστικές (ή εφιαλτικές)», λέει στο BBC Culture.
Για τους ενήλικες, η όλο και πιο παράξενη αφήγηση του Collodi εγείρει τα ερωτήματα για το τι σατιρίζεται και τι συμβολίζεται και τι έλεγε ο Collodi για το νεοσύστατο (το 1871) Βασίλειο της Ιταλίας. Ο Πινόκιο «έχει συγκριθεί με την Οδύσσεια και τη Θεία Κωμωδία του Δάντη», λέει η Lucas στην εισαγωγή της. «Ειδικά στην Ιταλία έχουν γραφτεί για αυτό τόσο πολλά και έχουν προταθεί τόσες ερμηνείες όσες και για αυτά τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας… Έχουν υπάρξει ιδεολογικές, μαρξιστικές, φιλοσοφικές, ανθρωπολογικές, ψυχαναλυτικές και φροϋδικές αναγνώσεις».
Ειναι μια φιγούρα του Χριστού;
Μια ανάγνωση, μάλιστα, υποστηρίζει ότι ο Πινόκιο είναι μια φιγούρα του Χριστού, επειδή ο Geppetto είναι ξυλουργός του οποίου το όνομα είναι υποκοριστικό του Giuseppe ή Joseph, και το χρώμα της Γαλάζιας Νεράιδας ταιριάζει με τον μπλε μανδύα που παραδοσιακά φορούσε η Παναγία. Η Λούκας απορρίπτει αυτή την ερμηνεία, αλλά φανερώνεται στον Πινόκιο του Γκιγιέρμο ντελ Τόρο όταν η ζωντανή μαριονέτα κοιτάζει έναν σταυρό και συλλογίζεται: «Είναι κι αυτός από ξύλο. Γιατί όλοι τον συμπαθούν και όχι εμένα;». Η πιο πιστή μεταφορά του μυθιστορήματος στη μεγάλη οθόνη είναι μια μαγευτική ιταλική ταινία του 2019, σε σενάριο και σκηνοθεσία Matteo Garrone (Gomorrah), με τον Roberto Benigni στον ρόλο του Geppetto (το 2002 ο Benigni υποδύθηκε τον Πινόκιο σε μια ταινία που σκηνοθέτησε ο ίδιος, αν και τότε ήταν 50 ετών). Για τον Garrone, ο Πινόκιο είναι ένα χρονικό της πατρικής αγάπης, της αγροτικής φτώχειας και του σκονισμένου τοπίου της Τοσκάνης.
Για τον συν-σκηνοθέτη της εκδοχής του Del Toro, Mark Gustafson, ο Πινόκιο είναι «μια ιστορία δημιουργίας» για ένα έργο τέχνης που αποκτά δική του ζωή, ξεχωριστή από τον δημιουργό του. «Ως καλλιτέχνης», λέει ο Gustafson στο BBC Culture, «φτιάχνεις κάτι, νομίζεις ότι ξέρεις τι φτιάχνεις και το βγάζεις στον κόσμο, και μετά ίσως να μην έχει την αντίδραση που ήθελες. Αλλά κατά κάποιον τρόπο αυτό είναι καλό. Θέλεις να ταρακουνήσεις τα πράγματα. Αυτή είναι η ιδανική δημιουργία».
Το κυρίαρχο θέμα για τον Ντελ Τόρο είναι η αδικία των παιδιών να διοικούνται από τους ενήλικες
Στο μυθιστόρημα του Κολόντι, ο Πινόκιο τιμωρείται κάθε φορά που είναι ανυπάκουος και τελικά μαθαίνει να κάνει ό,τι του λένε. «Προσπαθήσαμε πολύ έντονα να το αποφύγουμε αυτό», λέει ο Ντελ Τόρο. «Ήθελα πραγματικά να φτιάξω έναν ανυπάκουο Πινόκιο και να κάνω την ανυπακοή αρετή. Ήθελα να αλλάξουν όλοι εκτός από αυτόν. Καθώς η ταινία εξελίσσεται, ο γρύλος μαθαίνει από τον Πινόκιο και ο Πινόκιο μαθαίνει πολύ λίγα από τον γρύλο. Ήμουν αντιφατικός κατά κάποιον τρόπο, αλλά ήταν πιο αληθινό αυτό που ένιωθα ως παιδί. Ένιωθα ότι όλη αυτή η εξημέρωση ήταν αποθαρρυντική και τρομακτική».
Οι ανεξίτηλες εικόνες του Κολόντι
Αυτό που ενώνει κάθε αφήγηση είναι οι ανεξίτηλες εικόνες του Κολόντι: ένα ξύλινο αγόρι, ένας γρύλος που μιλάει, μια μύτη που μακραίνει όταν λες ψέματα. Αλλά παράλληλα με όλες αυτές τις εικόνες υπάρχει μια ισχυρή αλήθεια. «Νομίζω ότι είναι ο φόβος για τον κόσμο των ενηλίκων», λέει ο Del Toro, «αυτή η ιδέα ότι σε ρίχνουν σε έναν κόσμο με αξίες ενηλίκων που όχι μόνο είναι δύσκολο να κατανοήσεις, αλλά τελικά αποδεικνύονται και ψευδείς. Έτσι ένιωθα κι εγώ όταν ήμουν παιδί. Όλα αυτά που σου έλεγαν οι ενήλικοι δεν τα καταλάβαιναν οι ίδιοι».
Στο πρώτο μισό του βιβλίου είναι μερικοί κακοποιοί που προκαλούν προβλήματα στον Πινόκιο. Στο δεύτερο μισό τέσσερα μαύρα κουνέλια μεταφέρουν ένα φέρετρο στο δωμάτιό του για να τον πάρουν όσο είναι ακόμα ζωντανός, και ένας δικαστής (που τυχαίνει να είναι γορίλας) τον ρίχνει στη φυλακή επειδή είναι θύμα κλοπής. Όσο φανταστικά και αν είναι αυτά τα επεισόδια, ο φόβος που προκαλούν, η αίσθηση ότι είσαι χαμένος και ανίσχυρος σε μια κοινωνία ενηλίκων όπου τίποτα δεν έχει νόημα, είναι πιο αναγνωρίσιμος από τα σχετικά τακτοποιημένα και λογικά νήματα των περισσότερων παιδικών βιβλίων.
Το ίδιο ισχύει και για τον κεντρικό χαρακτήρα. Όλοι γνωρίζουν ότι ο Πινόκιο θέλει να γίνει ένα αληθινό αγόρι, αλλά ένας βασικός λόγος για τον οποίο λατρεύεται τόσο πολύ εδώ και σχεδόν 150 χρόνια είναι ότι είναι πάντα τόσο αληθινός όσο κανένας άλλος στη λογοτεχνία. Αντί να είναι ένας ατρόμητος, ευγενής ήρωας, ο Πινόκιο είναι αγενής, εγωιστής, αφελής, περίεργος, ξεχασιάρης, επηρεάζεται εύκολα από τον πειρασμό, αργεί να μάθει από τα λάθη του, αναστατώνεται όταν τα πράγματα πάνε στραβά, αλλά είναι ευγενικός, καλοπροαίρετος και ικανός για γενναιότητα. Ξύλινος ή όχι, δεν θα μπορούσε να είναι πολύ πιο ανθρώπινος από αυτό.
Ο Πινόκιο του Γκιγιέρμο ντελ Τόρο άρχισε να προβάλλεται στο Netflix στις 9 Δεκεμβρίου.